Atık Hiyerarşisi
Atık hiyerarşi piramidi atık yönetimi seçeneklerini çevre için en iyi olana göre sıralar. Atık hiyerarşi piramidi beş eylemden oluşur; önleme, yeniden kullanım, geri dönüşüm, geri kazanım ve bertaraf. Hiyerarşiyi en iyi temsil eden şekil, ters çevrilmiş bir piramittir çünkü ilk ve en önemli olarak mümkünse atık oluşumu önlenmelidir. Yeniden kullanım, hâlihazırda atık haline gelmiş malzemeleri ve onların kontrol, temizleme veya onarımını içeren yeni bir ölçüm olarak tanıtılmıştır.
Atık hiyerarşisi; büyük miktarlarda olması, gömülü karbon seviyeleri ve içerdikleri değerli ve nadir malzemelerden dolayı e-atıklara kısmen uygundur. E-atıkların tüketiciler ve iş kullanıcıları arasında dağıtılması ve çeşitli toplama yöntemleri sayesinde e-atıkların işlenmesi ve arıtılması daha da karmaşıklaşmaktadır. Bireysel kullanıcılar için belediye toplaması, mağaza/kişi geri alma ve üretici geri alma gibi çeşitli yollar vardır; fakat bunların başarısı kullanıcı davranışı, farkındalığı ve yerel şartlara bağlıdır. Atık hiyerarşisinde e-atıklar için ilk prensip azaltmadır. Bu yöntem atıkların azaltılması ya da ekolojik tasarım sayesinde toksik ve zararlı maddelerin eklenmesinin azaltılmasıdır. Bununla birlikte, ürünlerin yeniden kullanımı, kırık ürünlerin tamiri ve alıma karşı direnç olarak tanımlanan tüketici davranışları atık önleme uygulamalarını kapsar. Yeniden kullanım, ürün ömürlerinin uzatılmasıyla e-atıkların çevresel etkilerini azaltarak önemli faydalar sağlar ve dolayısıyla e-atık büyümesini yavaşlatır. E-atıkların ayrı arıtılmasını gerektiren mevzuatın yürürlüğe girmesi, geri dönüşüm altyapısının iyileştirilmesine yol açmıştır. Geri dönüşüm, ayırma teknolojileri geliştirmeyi ve ayırma işlemleriyle kurtarılan malzemeler için pazarlar oluşturmayı hedefler. Geri dönüşüm, e-atık ürünlerin işlenmesi için standart yöntem olarak kabul edilmiştir.
En sık kullanılan e-atık imha yöntemi atıkların dolgu malzemesi olarak kullanılmasıdır. Daha çok, atılan elektronik malzemeler dolgu alanlarında veya doğrudan yanmış alanlarda bulunur, dolayısıyla zehirli ve kanserojen gazlar alt toprağa depolanır. Gelişmekte olan ülkelerde, e-atıkların gayri resmi olarak bertaraf edilmesi, kullanılan korunan teknikler ve uygulamalar kirlilik ve geri kazanım seviyesini en aza indirmek kadar temeldir. Özellikle, daha az karmaşık bertaraf modelleri potansiyel çevre kirliliğine ve e-atık kaynaklı kimyasal bileşikler vasıtasıyla ortaya çıkan iş sağlığı sorunlarına yol açar. E-atıkların bertarafının zorlukları Hindistan gibi gelişmekte olan ülkelerde araştırılmıştır. Ancak gelişmiş ülkeler çevre sağlığına daha az toksik olan modern ileri bertaraf tekniklerini ve yüksek maliyetli sistemleri kullanmışlardır. E-atık yönetimi, gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde sosyo-ekonomik ve yasal bağlamlarla sınırlıdır. Gelişmekte olan ülkelerde e-atık bertarafı düzenlemeleri genellikle parça parçadır ve izleme eksikliği vardır. Oysa gelişmiş ülkelerde düzenlemeler sıkıdır ve e-atıkların bertarafının ve kirliliğin azaltılması için efektif olarak izlenmektedir. Hindistan'da, e-atıkların % 95'i gayri resmi sektörlerden geri dönüştürülmekte ve % 5'i e-atık seviyesinde resmi birimlerde işlenmektedir. Hindistan'ın metropol şehirlerinde 3000 üniteden fazla e-atık geri dönüşümü için gayri resmi sektör vardır. E-atık iki şekilde geri alınır ya perakendecilerden ya da ikinci el mağazalarından ve geri dönüşümde yer alan süreçler sırasında. Ülkemizdeki atık bertaraf yöntemlerine bakıldığında Türkiye’nin bir politikasının henüz olmadığı anlaşılmaktadır (Şekil-1). Atıkların büyük çoğunluğu belediyeler tarafından düzensiz depolama şekliyle doğaya atılmaktadır. Düzenli depolama sahasına bırakılan atıkların oranı ise sadece %28’dir.
Şekil-1: Türkiye’deki Atık Bertaraf Yöntemleri (T.C. Sayıştay Başkanlığı, 2007, s.27.)
E-atıkların geri kazanılması için uygulanabilecek bazı yöntemler vardır. Bunlar; mekanik ve fiziksel ayırma, pirometalurjik, hidrometalurjik ve biyohidrometalurjik yöntemlerdir. Mekanik ve fiziksel ayırma yöntemi, atıkların farklı fiziksel özelliklerine dayanan bir yöntem olup metal ve plastiklerin ayrılmasına olanak sağlar. Bu ayırma işlemi elle, şekli, manyetik ve elektrik duyarlılıklardan yararlanılarak yapılabilir. Pirometalurjik geri kazanım yöntemi, e-atıklarda bulunan demir içermeyen metallerin geri kazanımı için kullanılmaktadır. Bu yöntem yakma, boyut küçültme, şarj hazırlama, ergitme ve platin konsantrelerinin üretimi kademelerinden oluşur. Pirometalurjik yöntemler geleneksel yöntemler ve yeni gelişen uygulamalar olarak iki ana başlık altında incelenebilir. Geleneksel yöntemler, bakır ya da kurşun geri kazanımı sırasında sisteme ilave edilen atıklar içerisindeki kıymetli metallerin geri kazanımı şeklindedir. Geleneksel yöntemlerin negatif özelliklerini bertaraf etmek ve plastiklerin geri kazanımı, enerjinin korunumunun sağlanabilmesi amacıyla yeni geliştirilen yöntemler de vardır. Bunlar; plazma ark teknolojisi ile ergitme, plastiklerden enerji geri kazanımı amacıyla uygulanan piroliz, bir ön hazırlık işlemi olarak yakma, üstten üfleme prosesi olarak sınıflandırılabilmektedir. Hidrometalurjik yöntem, katı maddelerin asit serilerinden ya da aşındırıcı liç işlemlerinden geçirilmesi işlemidir. Çözeltiler metal konsantrasyonunun artırılması ve safsızlaştırılması için solvent ekstraksiyonu, adsorpsiyon ve iyon değişimi gibi işlemlere tabi tutulur. Çözeltilere metal geri kazanımı için elektrolitik arıtım, kimyasal redüksiyon ya da kristalizasyon işlemleri uygulanır. Bu yöntemlerim tümü ya da birkaçı birlikte kullanılarak e-atıkların geri dönüşümü sağlanmaktadır. E-atıklardan metallerin geri kazanımı için uygulanabilecek yöntemlerin karşılaştırılması aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo-1: Elektrikli ve Elektronik Ekipman Atıklarından Geri Kazanım için Uygulanabilecek Yöntemlerin Karşılaştırılması
Endüstriyel simbiyoz, şirketlerin bir arada endüstriyel işbirliği içinde olduğu, birinin atığının diğeri için hammadde olduğu bir aracılık yapısıdır. Endüstriyel simbiyoz konusundaki yerel veya daha geniş işbirlikleri, işlenmemiş hammadde ve atık boşaltımına olan ihtiyacı azaltabilir. Örnek vermek gerekirse cep telefonlarından elde edilecek altın gibi değerli metaller savunma sanayinden iletişim sektörüne hatta kuyum sektörüne kadar birçok sektörde hammadde olarak kullanılabilir. İthalatını sağladığımız çoğu elektronik cihazın atıklarından dolaylı olarak ülkemize ithalat işlemi gerçekleştirmeden hammadde sağlamış olmaktayız. Hammadde olarak kullanılamayacak olan e-atıkların bile ekonomiye kazandırılması mümkündür. Teknolojiye olan ilginin ilkokul yaşları seviyesine indiğini düşürsek, her e-atık öğrenciler için bir deney malzemesi olarak kullanılabilir. Bu şekilde harcama yapmadan elde edilen deney setleri ile hem aile bütçesine katkı sağlanmış olacak hem de geri dönüşümle tekrar kullanılabilir bir alet elde edilmiş olacaktır.
Sonuç
Her geçen gün değişen teknolojiye ayak uydurabilmek için e-atıkların oluşması kaçınılmaz bir gerçektir. Türkiye’de e-atık mevzuatları yeterince uygulanmamaktadır, bu konuda devlet mevzuat değişikliğine gitmeli, teşvikler sunmalı ve kullanıcıyı e-atık geri dönüşümü hakkında bilgilendirmelidir.
E-atıkların hammadde olarak kullanılması ülke ekonomisinde ciddi katkılar sağlayacağı gibi, hammadde sıkıntısından dolayı gelişmekte zorlanan sektörlerin ileri atılmasına ön ayak olacaktır.
E-atıkların doğada çok zor kayboluyor olması atıkların çevresel etkilerinin de azımsanmayacak kadar fazla olduğunu göstermektedir. Bertaraf edilemeyen, geri kazanımı sağlanamayan her atık doğal kaynaklara telafisi zor zararlar verecektir. Bunun sonuçları hem ekonomik hem de halk sağlığı üzerinde olumsuz etkiler doğuracaktır.
E-atık geri dönüşüm oranının e-atık miktarından daha önemli olduğu aşikardır. Bu konuda en başarılı olan ülkeler Almanya, Avusturya ve İsveç gibi gelişmiş ülkelerdir. Türkiye’deki e-atık miktarı çok daha fazla olduğu için bu ülkelerin politikalarını göz önünde bulundurarak ortak çalışmalar yapmalıdır.
Verimli ayrıştırma tesislerinin kurulmasıyla başka ülkelerin e-atıkları kullanılarak bile kendi teknolojik gelişimimizi sağlayabiliriz.
Kaynakça
· A New Circular Vision for Electronics Time for a Global Reboot, World Economic Forum, January 2019.
· Atasoy Kocatüfek, Özlem. (2012). Baskılı Devre Kartlarından Kıymetli Metal Geri Kazanımında Ergitme Şartlarının İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi. T.C. Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
· AtiginOtesinde2020.pdf (rec.org.tr)
· Cole, Christine & Gnanapragasam, Alex & Cooper, Tim & Singh, Jagdeep. (2019). An assessment of achievements of the WEEE Directive in promoting movement up the waste hierarchy: experiences in the UK. Waste Management. 87. 417-427.
· Ewijk, S. Van & Stegemann, J.A. (2014). Limitations of the Waste Hierarchy For Achieving Absolute Reductions İn Material Throughput
· Ferrari, Katia & Gamberini, Rita & Rimini, Bianca. (2016). The waste hierarchy: A strategic, tactical and operational approach for developing countries. the case study of Mozambique. International Journal of Sustainable Development and Planning. 11. 759-770.
· Kaynak: Resmi Gazete, Sayı: 28300, 2012.
· Singh, Rudra & Tripathi, Manikant. (2019). Advanced Treatment Technologies for Electronics Waste (E-waste).
· Yeşilkaya, Muammer. (Şubat 2012). Elektronik Atık Yönetimi, Uygulamaların Analizi ve Öneriler, İdari Uzmanlık Tezi. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu.
· Zhang, Kai & Schnoor, Jerald L. & Zeng, Eddy Y. (2012). E‑Waste Recycling: Where Does It Go from Here?
