DAĞLARIN OLUŞUMU

Dış kuvvetler aşındırma sonucu kopardıkları maddeleri sürükleyerek okyanus, deniz ve göl çanakları gibi çukurluklarda biriktirirler. Milyonlarca yıl boyunca devam eden bu olay sonrasında kalınlığı binlerce metreyi bulan kalın bir tortul tabakası oluşur. Bu tortul tabakalarının yer aldığı çok geniş alanlı derin deniz çukurluklarına jeosenklinal denir.

Kıvrılma: Kıtaların yer değiştirmesiyle jeosenklinaller yüksek basınca uğrarlar. Eğer bunlar esnek yapıda ise kıvrılırlar ve kıvrımlı dağlar meydana gelir. Bu oluşan kıvrımlar kubbe şeklinde ise antiklinal, çukur yapıda ise senklinal adı verilir.

Avrupa’da alp, Asya’da Himalaya dağ sırası böyle oluşmuştur.

Kırılma: Jeosenklinallerde, yan basınçlara uğrama sonucu her zaman kıvrılma olmaz. Bazen tabaka kıvrılamayacak kadar sert yapıdadır. Bu durumda kırılmalar meydana gelir. Bu kırıklar boyunca bir kısım yer, tümüyle yükselirken bazı kısımlar da alçakta kalır ya da çöker. Kırık yerlere fay adı verilir. İki kırık boyunca yanlardaki bloklar çöker de ortadaki blok yüksekte kalırsa buna horst, ortadaki blok çökerse buna da graben denir.
Dünyanın en uzun kırık hattı, yaklaşık 5 bin km. uzunluğundaki doğu Afrika grabenidir. Bu grabenin kuzey ucu Kahramanmaraş’a kadar devam eder.
Türkiye’de Dağ Oluşumu Haraketleri:
Türkiye’de kıvrım dağları kuzeyde ve güneyde iki kuşak halinde uzanır. Bu dağlar alp-himalaya kıvrım sisteminin birer kolu yükseklikleri kimi yerde 1500 m. Den, kimi yerde ise 3500 m den fazladır. Kuzeyde, kuzey Anadolu dağları, güneyde toros dağları adını alır.

Alp orojenezi sırasında yurdumuzdaki esnek yapılı olmayan tortulanma alanları kırılmalara uğramış yer yer çökmeler ve yükselmelerle birçok dağ ve çukur alan meydana gelmiştir. Eğe bölgesinde bakırçay, menderes ve Gediz ovaları ile akdenizdeki Hatay çukurluğu birer GRABEN, kozak dağı, yund dağı, bozdağlar, aydın dağları ve menteşe dağları birer horst’tur.
Volkanizma:
Mağmanın, yerkabunun zayıf yerlerinden (kırık, çatlak vb.) yeryüzüne çıkmasıyla volkanizma olayları meydana gelir.
Volkanik olaylarla katı, sıvı ve gaz olmak üzere çeşitli maddeler yeryüzüne çıkarmaktadır. Volkanlardan çıkan katı maddeler tüf ya da volkan bombasıdır. Sıvı maddeler lav olarak adlandırılır. Ayrıca çeşitli gazlar da volkanizma ile yeryüzüne çıkar.
Çok akıcı lavlar püskürten volkanlarda, bu lavlar geniş bir alana yayıldıklarından, volkan konisi yayvan (tabla) şekilde olur. Güneydoğu anadolu’aki Karacadağ volkanı böyledir.

Lavların çok akıcı olmadığı volkanlarda ise volkan konisi dik ve yüksek olur. Yurdumuzdaki ağrı, Erciyeş, hasan dağı, nemrut volkanları gibi
Kül, kum, çakıl vb. maddelerin püskürmesiyle de tüf konileri oluşmaktadır. Ege Bölgesi‘nde Kula Yöresi ve Konya’da Karapınar çevresindeki koniler bu oluşumlara örnektir.
Volkanizmayla oluşan başlıca yerşekilleri şunlardır:
Volkan konisi: volkanik faaliyet sırasında çıkan katı ve sıvı materyallerin üst üste birikmesiyle oluşan koniye benzer kabartılardır. Tek dağların büyük kısmı birer volkan konisidir. Ağrı, süphan, Erciyes vb. dağlar bu türdendir.
Krater: volkanik patlama sırasında oluşan, volkanik dağların üst kısımlarındaki çukurlulardır. Bu çukurluklar bazen sularla dolarak krater göllerini oluşturmaktadırlar.
Kaldera: kraterlerin, patlama ya da çökmelerle çok genişlemiş şeklidir. Kalderaların diplerinde de göller oluşabilmektedir. Nemrut gölü bunlardır.
Maar: volkanik düzlüklerde patlama sonucu oluşan çukurluklardır. Çapları birkaç yüz metre ile birkaç kilometre arasında değişen, daire veya oval biçimdeki çanaklardır. Bu çanakların da bazıları sularla dolarak göl haline gelmektedir. Konya karapınardaki Acıgöl ve meke tuzlası bu türdendir.
Katılaşım kayaları ve volkanik set gölleri de volkanizma sonucu oluşur.
Yeryüzünde 500’e yakın etkin volkan vardır. Bu etkin volkanların üste ikisi büyük okyanus çevresinde, genç kıvrımlı dağların bulunduğu yerlerde sıralanmıştır. Bu özelliğinden dolayı büyük okyanus kıyalarına “Pasifik ateş çemberi” denilmektedir. Geri kalan etkin volkanlar atlas okyanusunda Akdeniz ülkelerinde ve Doğu Afrika”dadır.