YAŞAMA UYGUN 24 YENİ GEZEGEN
Bilim insanları yaşama Dünya’dan uygun olup 1900 ila 10 bin ışık yılı uzakta yer alan 24 yeni öte gezegen keşfetti. Süper yaşanır dünyalar neye benziyor ve uzayda hayat aramayı nasıl kolaylaştıracak? Bugüne dek uzayda hep dünya benzeri gezegenler aradık ama 2009-2018 arasında 2600 öte gezegen keşfeden ve artık emekli olan Kepler uzay teleskopu, Dünyamızdan oldukça farklı olduğu halde yaşama elverişli olabilecek onlarca gezegen saptadı. Bugün onaylı öte gezegen sayısı 4000’i aştı ama Yer’den daha büyük ve ağır olan 24 süper dünya aynı zamanda yaşama daha elverişli olabilir. Peki nasıl?
Bilim insanları yaşama Dünya’dan uygun olup 1900 ila 10 bin ışık yılı uzakta yer alan 24 yeni öte gezegen keşfetti. Süper yaşanır dünyalar neye benziyor ve uzayda hayat aramayı nasıl kolaylaştıracak? Bugüne dek uzayda hep dünya benzeri gezegenler aradık ama 2009-2018 arasında 2600 öte gezegen keşfeden ve artık emekli olan Kepler uzay teleskopu, Dünyamızdan oldukça farklı olduğu halde yaşama elverişli olabilecek onlarca gezegen saptadı. Bugün onaylı öte gezegen sayısı 4000’i aştı ama Yer’den daha büyük ve ağır olan 24 süper dünya aynı zamanda yaşama daha elverişli olabilir. Peki nasıl?
24 SÜPER YAŞANIR GEZEGEN
Süper yaşanır süper dünyalar kavramını 2014’te ortaya atan Washington Devlet Üniversitesi’nden yerbilimci ve biyolog Dirk Schulze-Makuch ile ekibi, 2018’de emekli olmasına karşın gönderdiği verilerin analiz süreci devam eden Kepler uzay teleskopu dosyalarına bakarak 24 süper yaşanır gezegen buldu. Bu da Dünya dışı yaşam ve zeka bulma şansını artırdığı için önemli bir gelişme. Bilim insanları 270 yıldır evrendeki diğer gezegenlerde hayat olup olmadığını merak ediyor. Herkes Nerede diye özetleyebileceğimiz bu soru ünlü Fermi Paradoksunun çıkış noktasını oluşturuyor. Oysa yanıtı sandığımızdan basit olabilir. Belki galakside zeki yaşam yeni oluşuyor ve belki de bakteri düzeyinde yaşam sandığımızdan yaygın. Çok ama çok yaygın…
Süper yaşanır süper dünyalar kavramını 2014’te ortaya atan Washington Devlet Üniversitesi’nden yerbilimci ve biyolog Dirk Schulze-Makuch ile ekibi, 2018’de emekli olmasına karşın gönderdiği verilerin analiz süreci devam eden Kepler uzay teleskopu dosyalarına bakarak 24 süper yaşanır gezegen buldu. Bu da Dünya dışı yaşam ve zeka bulma şansını artırdığı için önemli bir gelişme.
Bilim insanları 270 yıldır evrendeki diğer gezegenlerde hayat olup olmadığını merak ediyor. Herkes Nerede diye özetleyebileceğimiz bu soru ünlü Fermi Paradoksunun çıkış noktasını oluşturuyor. Oysa yanıtı sandığımızdan basit olabilir. Belki galakside zeki yaşam yeni oluşuyor ve belki de bakteri düzeyinde yaşam sandığımızdan yaygın. Çok ama çok yaygın…
Kepler uzay teleskopu gezegen sistemlerinin sandığımızdan çok daha farklı şekillerde oluşabildiğini gösterdi. Güneş sistemi içinde yer değiştiren gezegenler, Güneş’e Merkür’den yakın Sıcak Jüpiterler, Yer’den 2 kat büyük, 4 kat ağır süper dünyalar, kendi gezegenlerini parçalayıp yutan yamyam yıldızlar, neredeyse demir kadar bol elmas içeren karbon gezegenler, yaşama uygun sanılan ama yaşamı radyasyon fırtınalarıyla yakıp kavuran aktif kırmızı cüce yıldızlar… Kepler evrene bakışımızı değiştirdi.
Bu da Dünya’dan oldukça farklı olan, hiç akla gelmedik gezegenlerde yaşamın ortaya çıkabileceğini, hatta bazı süper dünyaların hayata yeryüzünden daha uygun olabileceğini ortaya koydu. Öyle ki güneşten kopup karanlık uzayda kaybolan başıboş dünyaların sıcak yeraltı katmanlarında yaşam olabileceğini düşünmeye başladık ve erimiş demir yağan kahverengi cüceleri merak ettik. Oysa elimizde kanıt yoktu. Ta ki Dirk Schulze-Makuch ve ekibi 24 süper yaşanır yeni gezegen bulana kadar.
YAŞANABİLİR YENİ GEZEGEN NE DEMEK?
Nasıl ki Lada Samara da Bugatti Chiron da otomobildir Dünya benzeri gezegenler de Dünya’ya aslında hiç benzemiyor olabilir. Nitekim Dünya benzeri derken Yeryüzünün yüzde 80 ila 120’si büyüklüğünde olan, yıldızına yüzeyinde sıvı su bulunduracak uzaklıkta yer alan ve atmosferini solumaya kalkacak insanları anında hastanelik etmeyecek kayalık gezegenleri kast ediyoruz o kadar. Bir gezegenin Dünya benzeri ve yaşama elverişli olması hemen yere inip yazlık inşa edebileceğiniz anlamına gelmez.
Dünya benzeri teriminin ne kadar genel olduğunu anlamak için Venüs ve Mars’ın da bu kategoriye girdiğini ekleyelim (hem Mars hem Venüs’ün eskiden okyanusları vardı). Mars’ta uzay giysisi olmadan 60 saniye, Venüs’te ise 30 saniye kadar yaşayabilirsiniz. 😉 Yaşama uygun olma konusunda sadece Dünya’yı bildiğimiz için aşırı derecede dar görüşlü ve taraflı olduğumuzu söylersek abartmış olmayız.
Örneğin Dünya’nın Güneş’e ortalama 150 milyon km ile uygun uzaklıkta dönmesi geçici bir durum. 700 milyon yıl sonra Güneş yüzde 8 daha parlak olacak. Okyanuslar buharlaşacak ve bakteriler dışında yaşam yok olacak. 1 milyar yıl sonra Dünya Venüs olacak. Öte yandan G tipi cüce yıldız sınıfına giren Güneş gençliğinde manyetik olarak aşırı aktifti ve kendi çevresinde 10 kat hızlı dönüyordu. Bu nedenle Yer’i ölümcül radyasyona maruz bırakıyordu. Karmaşık yaşam Güneş sakinleştikten sonra gelişti.
YENİ GEZEGEN KRİTERLERİ
Süper yaşanır gezegenlerin öncelikle yıldızları yaşama Güneş’ten daha uygundur. En uygun olanlar da K tipi yıldızlardır. Bunların kütlesi Güneş’in yüzde 50-80’i olup yüzey sıcaklığı 4175 ila 5475 santigrat arasında değişir. K tipi yıldızların ömrü Güneş’ten 7 kat uzun, yani 70 milyar yıl olabilir. Gelgelelim karmaşık yaşam Dünya’da 4 milyar yılda gelişti. Birçok gezegenin güneşi ise bu sırada yaşam düşmanı dönüşümler geçirebilir.
Fermi Paradoksunu çözmek için ortaya atılan Nadir Dünya hipotezine göre Dünya’ya çok benzeyen gezegenlerde karmaşık yaşamın gelişme olasılığı K tipi yıldız gezegenlerine göre daha düşük olabilir. Peki bir gezegeni süper yaşanır kılacak diğer faktörler nedir? Bu faktörlerin uzayda hayat arama konusundaki görüşlerinizi kökten değiştirme olasılığı yüksektir. Neden derseniz süper yaşanır bir gezegenin en önemli özelliklerinden bire de Dünya’dan büyük ve kütleli olmasıdır:
Dünya benzeri bir gezegen yüzde 10 büyük ve 1,5 kat kütleli ise yüzey alanı daha büyük, manyetik alanı daha güçlü ve uzun ömürlü olacaktır (sıvı çekirdeğin soğuyup katılaşması Dünya’dan uzun sürecektir). Ayrıca ortalama sıcaklığı bizdeki 15 derece yerine 20 derece olacak, daha kalın bir atmosferi bulunacak, yüksek toryum-uranyum rezervleriyle radyoaktivite kaynaklı iç ısısını daha uzun süre koruyacaktır. Bu da daha çok kıta, körfez, takımada anlamına gelir.
İNSANA TERS, HAYATA DOST
K tipi yıldızlar Güneşimiz gibi 5 milyar değil, en az 20 milyar yıl yaşamı destekler. Dünya benzeri bir süper dünya da en az 10 milyar yıl boyunca yaşama elverişli olur. Oysa yerçekiminin yüzde 50 yüksek olduğu bu aşırı sıcak, rutubetli, volkanik, basık havalı gezegende insanlar yaşayamaz ama bir gezegenin yaşama elverişli olması demek insana elverişli olması demek değil ki! Bakış açımızı genişletmeliyiz. Söz konusu gezegen insana ters olsa da yaşama Dünya’dan daha uygundur! Nasıl mı?
K tipi yıldızlar Güneşimiz gibi 5 milyar değil, en az 20 milyar yıl yaşamı destekler. Dünya benzeri bir süper dünya da en az 10 milyar yıl boyunca yaşama elverişli olur. Oysa yerçekiminin yüzde 50 yüksek olduğu bu aşırı sıcak, rutubetli, volkanik, basık havalı gezegende insanlar yaşayamaz ama bir gezegenin yaşama elverişli olması demek insana elverişli olması demek değil ki! Bakış açımızı genişletmeliyiz. Söz konusu gezegen insana ters olsa da yaşama Dünya’dan daha uygundur! Nasıl mı?
AŞIRI ŞARTLARDA YENİ GEZEGENLER
Böyle bir gezegenin yerkabuğunda evrimi hızlandıran kıtaların kayması daha uzun sürer. Bu dünya dev yağmur ormanlarını, böcekleri, bakterileri, küçük canlıları ve hatta iri canlı türlerini daha çok destekler. Ayrıca Dünya’da insanları anında öldürecek aşırı tuzlu, asitli, zehirli (siyanür) ortamlarda yaşayan halo ve siyan bakteriler var. Bunlara aşırı şartları seven anlamında ekstremofil bakteriler diyoruz.
Mor Dünya varsayımında gördüğümüz gibi ekstremofiller Dünya ekosisteminin küçük bir parçasını ama bakteriler biyokütle olarak en büyük parçasını oluşturuyor. Biyokütle olarak Dünya’da en yaygın canlılar bakteriler ve bitkilerdir. Sonra böcekler ve mantarlar gelir. Omurgalılar, balıklar, yumuşakçalar ve hatta kabuklular nadir sayılır. Süper yaşanır süper dünyalar bakteriler ve benzerine daha uygun olabilir. Bunu anlamak için süper yaşanırlık kriterlerini görelim.
- Denizaltındaki hidrotermal bacalar, jeotermal sıcak su havuzları, deniz buzunun içinde sıkışan mineral bakımından zengin çamurlu su cepleri (-30 derece sıcaklıkta), Antarktika kıtasındaki gibi antifriz moleküller (tuz vb.) sayesinde donmadan kalan buzul altı göller.
- Madencilikte kullanılan asit havuzlarından toprağa sızıntılara benzeyen çamurlu sular, sülfürlü jeotermal kaynak suları (Pamukkale, Karahayıt vb.), Van gölü gibi soda gölleri, peridodit kayaçlı hidrotermal bacalar (Kayıp Şehir gibi), alkalin menfezler.
- Yüzde 25-30 oksijen seviyesi, azot gibi atıl azlar, takımadalar, sığ sular, yarımadalar.
- Gezegenin yan yatmasını önleyecek büyük bir uydu (gezegen kütlesinin yüzde 1 ila 10’una sahip ve gezegene yarıçapının 10 ila 100 katı uzakta), uydu kaynaklı gelgit etkisi.
- 11,1 km derinliğindeki Mariana Çukuru gibi derin okyanus çukurları, yüksek radyoaktivite (insanlar yaşayamaz ama D. Radiodurans bakterisi yaşayabilir), ağır metal gölleri (maden kirliliğine ve nehirlere dökülen zehirli atıklara benzer).
YENİ GEZEGEN İÇİN YENİ TELESKOPLAR
Bu şartlarda insanların var olması imkansız ama canlıların gezegene yayılması gayet mümkündür. Nitekim bilim insanları 24 yeni gezegen içinde bu koşulların dördünü karşılayan bir dünya buldular. Bunları 2021’de fırlatılacak James Webb uzay teleskopu, 2026’da fırlatılacak PLATO uzay teleskopu ve 2039’da fırlatılması planlanan LUVOIR uzay teleskopuyla inceleyecekler. Yakın kızılötesi, kızılötesi ve morötesi dalga boyundaki ışığa duyarlı bu teleskoplar güneş sistemi dışında yaşama uygun veya yaşam olan dünyalar arayacak.
24 YENİ GEZEGEN İÇİN SONSÖZ
Süper yaşanır yeni gezegen kavramını benimsemek zor olabilir; çünkü biz insanlar türümüzü fazlasıyla merkeze alıyoruz. Dünya’nın evrende yaşama en uygun gezegen olduğunu varsayıyoruz. Oysa Dünya’nın yalnızca yüzde 25’i ılıman iklime sahiptir. Dünya’nın yüzde 75’i teknolojik imkanlar olmasa insan yaşamına pek uygun değildir! Galaksimizdeki en yaşanır gezegenler ise insana hemen hiç uygun olamayabilir. Uzayda yaşam ararken buna dikkat etmek gerekir.
Peki evrende hayat karbon tabanlı olmak zorunda mı? Onu da kayadan yapılan silisyum canlılar yazısında okuyabilir, Dünya dışı zekanın insana benzeyip benzemediğine bakabilir ve Trappist-1 yıldız sisteminde yaşama uygun olabilecek 3 öte gezegeni araştırabilirsiniz. Dahası hızınızı alamayarak Mars yerine önce Venüs’e mi yerleşsek ve Venüs’teki fosfin molekülleri yaşam izi olabilir mi diye sorabilirsiniz. Meraklı olun ve bilimle kalın. 😊
