FİNANS SEKTÖRÜNDE BAZI DAVRANIŞSAL BAĞIMLILIKLAR; PATOLOJİKTİCARET, SORUNLU BORSA VE SORUNLU KRİPTO

Finans dünyası son yıllarda değişen enstrümanları ile yoğun bir ilgi görmektedir. Teknolojinin gelişimi ile birlikte hemen her kesimden insanın finansal araçlarda yatırım yapma imkanı doğmuştur. Bu yönü ile hem küçük hem de büyük yatırımcılar uluslararası piyasalarda hareket edebilme kabiliyeti kazandılar. Genel anlamda erişim kolaylığı yatırımcı açısından bazı kolaylıklar getirse de bazı sorunları da beraberinde getirmiştir. Özellikle yüksek kazanç veya kayıplar kişilerin ruh hallerini doğrudan etkilemektedirler. Ayrıca dışarıdan müdahaleye açık yatırımlar da ise ani yükseliş ve düşmeler yatırımcıların yoğun takibini zorunlu kılmaktadır. İlk başlarda sadece maddeyle ilişkilendirilen bağımlılık kavramı, DSM-5’te “Madde ile ilişkili ve bağımlılık bozuklukları” kategorisi madde ile ilişkili özellik gösteren ancak doğrudan madde alımı sonucu olmayan bağımlılıklar konusunu gündeme getirdi. Özellikle patolojik kumar alışkanlığı bu konuda öncü niteliktedir. Ayrıca oyun, internet alışveriş gibi güncel yaşam içerisindeki davranışlar madde sonucu oluşan bağımlılıkların bazı özelliklerini gösterdiğine yönelik literatürde çalışmalar artmaktadır. Bu çalışma ile finans sektöründe karşılaşılan davranışsal bağımlılıklar ile ilgili yapılan çalışmalar ortaya koymaya çalışılmış ayrıca son zamanlarda yoğun kullanım bulan ve yüksek risk faktörü barındıran sorunlu kripto para ticareti hakkında derleme bilgiler verilmesi amaçlanmıştır.
Borsalarda yaşanan bazı talihsiz durumlarda kimileri paniğe kapanır ve kumar oynarmışcasına haraket edir. Bu durumu kontrol altına almakta fayda vardır.

Patolojik Ticaret, Sorunlu Borsa ve Sorunlu Kripto Para Ticareti

Ticaret her türlü alım satımı içerisinde barındıran faaliyetin genel adıdır ancak özel olarak hisse senetleri, tahviller, vadeli işlemler, emtialar ve para birimleri (yani Forex) gibi finansal araçların alım satımı faaliyeti olarak tanımlanabilir. Son zamanlarda internetin yaygınlaşması ile birlikte hem küçük hem de büyük yatırımcılar uluslararası piyasalarda hareket edebilme kabiliyeti kazandılar. Ticari yatırımlar açısından ani kayıp ve kazançlar ruhsal anlamda insan yapısını etkileyebilmektedirler. Örneğin ABD 2011 krizinde borsanın çöküşü (Deaton, 2012) sonrasında, ülke içerisinde bireylerde artan depresyon ve ruh sağlığında bozulma (McInerney, Mellor, & Nicholas, 2013) ve düşük yaşam kalitesi raporlanmıştır (Grall-Bronnec et al., 2017). Bu durum bahis ve şans oyunları gibi düşük seviye alışkanlıklar ile daha kapsamlı sorunları içerisinde barındıran kumar alışkanlığının temel bazı unsurlarını taşımaktadır. Özellikle aşırı ticaret yapan ve bol kazanç ve kayıp yaşayan tüccarların sanki kumar oynuyormuş gibi yüksek riskli ticaret türlerine profesyonel olarak dahil olabildiği düşünülmektedir (Grall-Bronnec et al., 2017). Madde dışı bağımlılık yapan davranışlar, özellikle patolojik kumar oynama ve internet bağımlılığı, birçok yönü ile patolojik ticaretin özelliklerini taşımaktadır. Madde dışı bağımlılıkların kavramsal çerçevesi biyolojik düzeyde patofizyolojik süreçleri içeren gerçek bağımlılıktan mı yoksa dürtü kontrol bozukluğundan mı kaynaklandığı hala tartışma konusu olmaya devam etmektedir

 Zorlayıcı günlük alım satım faaliyetinde bulunur (Geçmiş alım satım deneyimini tekrar yaşamak için ayrıca bir sonraki girişimini analiz etmek ya da planlamak konusunda karşı konulamaz düşüncelere sahip olmak ya da finansal içerikte yayın ve literatürle meşgul olmak). Alım satım günlük yaşamın ana faaliyeti haline gelir.

 Daha önceki heyecanı yakalamak için artan miktarlarda para ile ticaret yapma isteği

 Ticarete giderek artan miktarda zaman ayırma ihtiyacı ve/veya yatırım yapmak için yeni finansal araçlar arama ihtiyacı (Tolerans)

 Alım satımı kesmeye veya durdurmaya çalışırken huzursuzluk veya sinirlilik hali

 Değişen uyku düzeni (örn. gece uyanma, dış finans piyasalarının açılışında bağlanmak için uyanmaması gereken bir saatte uyanma veya uyanık olma hali)

 Ticareti (alım satım) kontrol etmek, kısmak veya durdurmak için tekrarlayan başarısız girişimlerde bulunma hali

 Önceki hobi ve faaliyetlerinde ilgi kaybı hali (Ticaret hariç)

 Stresle başa çıkmak için ticaret yapma hali

 Kayıplarını telafi için tekrar daha fazla ticaret yapma hali

 Kayıplarının boyutunu gizlemek için yalan söyleme hali (sadece gerçek kazançlardan bahsetme, kayıpları konusunda gizleme ve büyük yatırımcı imajı oluşturma hali)

 Ticari faaliyeti nedeni ile kendisi için önemli bir kariyer (eğitim, iş veya ilişki vb.) fırsatını kaybetme hali

 Ticaret kaynaklı sıkıntılarda para sağlamak için başkalarına güvenme hali

 Planlanmamış intihar düşüncesi, girişimi veya intihar için plan yapma hali

davranışlarından beşini (veya daha fazlasını) sergileyen kişinin Patolojik Ticaret Davranışı göstereceğini ifade etmişlerdir (Riccardo Guglielmo & Luigi Janiri). Kumar oynama davranışına benzer içeriklere sahip olmakla birlikte henüz ticaret kumar bağımlılığı olarak sınıflandırılmamıştır (Grall-Bronnec et al., 2017). Şans faktörü ticaretin (alım satım) bir parçası olmakla birlikte; bilgiye erişimin hızlı ve kolay olması, piyasa operatörlerinin kısa sürede müdahale imkanı veya yön verebilme kabiliyetlerinin olması, panik yaratıcı spekülatif haberler ve yayılımının kolaylaşması, bu kadar bilgiyi doğru analiz edemeyecek seviyede düşük finansal bilgiye sahip yatırımcıları risk almaya yöneltmektedir. Bu durum hali bazı tüccarları kumarhane oyuncuları gibi davranma eğilimine yönlendirebilir (Schmidt, 2010).

Finans Sektöründe Bazı Davranışsal Bağımlılıklar; Patolojik Ticaret, Sorunlu Borsa Ve Sorunlu Kripto Para Kullanımı

5 şekilde gerçekleştirebilir. Cazip kullanım imkanları ile gençler arasında özellikle ilgi çekicidir (Mark Griffiths, Wardle, Orford, Sproston, & Erens, 2009). Aşırı ticaret için var olan problemli kullanım borsa içinde geçerli olmakla birlikte Borsa yatırımlarının şans oyunları ve piyango gibi kumar bağımlılığı ile ilintili olduğunu savunan yazarlarda mevcuttur (Oliveira & Silva, 2001). Team (2011) de birinci şahıstan problemi slot makineleri veya kumarhane oyunlarından ziyade borsa yatırımıyla ilgili olan bir vaka incelemesinde; birçok patolojik kumarbaz gibi, çevrimiçi online yatırımcıların bir dizi küçük erken kazançlar yaşadıklarını, sonrasında kayıplarının peşine düştüklerini, yatırdıkları para üzerindeki kontrollerini kaybettiklerini ve seçici hafıza, kumarbaz yanılgısı veya rasyonelleştirme gibi benzer bilişsel çarpıtmalara sahip olduklarını rapor etmiştir (Team & Turner, 2011). Granero ve ark. finansal piyasalarda yatırım ile ilgili sorunlar için özel tedavi birimlerine başvuran hastaların kumar davranışlarını analiz etmeye yönelik çalışmalarında finansal piyasaların olumlu algısı ve toplumsal olarak kişilerde bağımlılık eksenli değerlendirilme azlığı gibi nedenlerle borsa yatırımı kaynaklı bozuklukların yeterince teşhis edilemediğini ve bu nedenle çalışmanın zor şartlarda tamamlandığını belirtmişlerdir. Ayrıca Borsa yatırımcısı kumarbaz (oyuncu)’larının kumarbazlarının genel klinik profillerinde ve psikopatoloji ve kişiliklerinde Patolojik kumarbazlar (oyuncular) ile karşılaştırılabilir olduğunu göstermişlerdir (Granero et al., 2012). Mosenhauer ve ark. (2021) çalışmasında sık borsa ticareti ile kumar benzeri faaliyetler ile davranışsal bağımlılığına ilişkili olduğu hipotezini desteklediğini tespit etmişlerdir (Mosenhauer, Newall, & Walasek, 2021). Literatürde bu türden araştırmalar olmasına karşın hala sorunlu borsa ticareti veya aşırı ticaret konusunda yeterli sayıda çalışma olduğunu söylemek güç olacaktır. Genel olarak parasal işlemlerde sık takip ve ilginin doğal olduğu algısı, insanları ticaret, borsa ve kripto para kullanımında sorunlu davranış sergilemiş olabilecekleri düşüncesinden uzaklaştırmaktadır. Ayrıca kliniklere yeterli başvuru olmaması yeterince çalışma yapılamamasının nedenleri arasında gösterilebilir. Ancak çalışmada örneği verilen çalışmalar aslında dikkatli irdelendiğinde bu konularda yapılacak çalışmaların arttırılmasında toplum sağlığı açısından yararlar olduğu görülecektir.


Borsa yatırımcıları, borsa yatırımının doğası gereği daha niteliksel kullanıcılar olmakta iken kripto paraları yatırım aracı olarak kullananlarda böyle bir entelektüel birikime sahip olmak çok da gerekli değildir. Borsada işlem yapabilmek için birçok ekonomik aktiviteyi bilmek gerekir. Ayrıca bazı işlemler için ekonomik bir alt yapıya da sahip olmak gereklidir. Bu yönü ile borsa daha eğitimli insan kitlelerinin takip ettiği bir uğraş gibi görünmektedir. Örneğin Akbulut ve Kaderli’nin borsa yatırımcılarının profiline yönelik yaptıkları çalışmalarında katılımcıların % 50 sinden fazlasının lisans ve lisans üstü eğitim almış kişilerden oluştuğunu tespit etmişleridir (Akbulut & Kaderli, 2009). Her yaş grubundan ve eğitim düzeyinden katılımcı kripto para yatırımı yapabilme imkanına sahiptir.

Sonuç

Kişilerin bireysel sosyal iş ve aile ve yaşamlarını ve bu sistematik işleyişin işlevselliğini bozacak şekilde kontrol edilemeyen kalıcı ve tekrarlanan istemlerle kumar oynama davranışı kumar oynama bozukluğu olarak adlandırılır (Çakmak & Tamam, 2018). İlk olarak DSM-III’te kumar bağımlılığı “Patolojik Kumar Oynama” şeklinde dahil olan kumar bağımlılığı kavramı, sonrasında DMS -4’te PKO “Başka yerde sınıflandırılmamış dürtü kontrol bozuklukları” kategorisinde değerlendirilmiş ancak bağımlılık olarak tanımlanmamıştır. DSM-5’te ise “Madde ile İlişkili ve Bağımlılık Bozuklukları” kategorisinde “Madde ile ilişkili olmayan bozukluk” kategorisinde değerlendirilmiştir (American Psychiatric Association & Association, 2013). Düzensiz kumar oynama alışkanlığı, sıkça kumar oynamak, istenen hazzı tekrarlama için daha fazla parayla oynamak, başarısız bırakma çabaları ve bu çabalar esnasında sinirlilik hali, olumsuz duygu durumlardan kaçmak için kumar oynamak, temel yaşam alanlarında kumar oynama davranışı, yüksek kayıpların telafisi için yeniden kumar oynamak, başkalarına güvenerek kumar oynamak ve kumar ile alakalı önemli ilişkiler kurma gibi ölçütlerin 4’ünü gerçekleştirenlerde kumar oynama bağımlılığı tespiti yapılabilir(Çakmak & Tamam, 2018). Finansal piyasalar açısından da kumar oynamadaki duygu durum hali yaşanabilmektedir. Özellikle kripto para piyasaları müdaheleye açık sistemleri barındırmaktadır.


Ya da toplu alım veya satım ile bir kripto para birimi ani olarak yükseltilebilmektedir. Bu işlemler sonucunda yatırımcılar bir anda çok para kazanabildiği gibi büyük bedeller de kaybede bilmektedir. Kaybın fazla olması kişilerde kaygı bozukluğu gibi bazı ruhsal hastalıklara neden olabilir. Mills ve Nower (2019) çalışmalarında; düzenli kumar alışkanlığı olanların yarıdan fazlasının bir önceki yıl kripto para yatırımında bulunduklarını belirlemişlerdir. Kripto alım satımı sıklığının spor bahisleri, günlük bahis oyunları, aşırı ticaret, çevrimiçi kumar veya sorunlu kumar oynama davranışı ile ilişkilendirileceğini belirtmişlerdir. Ayrıca Kripto para ticaretinin yüksek riskli günlük alım satım faaliyetinin bir uzantısı olarak düşünülebileceğini; özellikle kripto ve yüksek riskli hisse senedi yatırımcıları arasındaki yüksek oranda benzeşiklik olduğu hatta yüksek riskli hisse senedi yatırımcılarının % 75'inin aynı zamanda kripto para ticareti de yaptıklarını belirlemişlerdir. Ek olarak, kripto ve yüksek riskli hisse senedi tüccarları da benzer demografi ve kumar tercihlerini paylaştıklarını ileri sürmüşlerdir. Bu çalışma ile
sorunlu kumar alışkanlığı ile uyumluluk gösteren kripto ticareti davranışlarıyla ilişkili zararların tespitine yönelik çalışmalar ile zararların tespitine başlanılması Şeklinde iki ana unsurda çalışmaların ilerlemesini öngörmektedir (Mills & Nower, 2019). Bu çalışma genel olarak yukarıda açıklanan olguları destekleyici olarak hazırlanmıştır. Genel olarak Finansal piyasalarda karşılaşılan davranışsal bağımlılıklara yönelik çalışmalar sınırlıdır. Özellikle pandemi döneminde artan kripto para kullanımı ve yaşanan kayıpların olumsuz etkileri yeterince araştırma konusu yapılmamıştır. Bu çalışmanın ileriki çalışmalar açısından kavramsal bir çerçeve oluşturması beklenmektedir. Kripto para ticareti kaynaklı olumsuz davranışların tespitine yönelik çalışmaların arttırılması tavsiye edilmektedir.