Diyarbakır Surları

Diyarbakır Kalesi, İçkale ve Dış Kale olarak iki bölümden oluşur. Kentin kuzeydoğusunu sınırlandıran İçkale kesiminin, ilk yerleşim yeri olarak çekirdeği oluşturduğu düşünülmektedir. Diyarbakır surlarının inşası ile ilgili farklı kaynaklar değişik tarihler sunmakta ancak ortak olarak 4.yy ortalarına işaret etmektedir.

Diyarbakır surlarının çevre uzunluğu yaklaşık 5200 metredir. İçkale’nin Suriçi’nde kalan bölümünün uzunluğu 599 metredir. İçkale ile birlikte sur duvarlarının toplam uzunluğu yaklaşık 5800 metredir. Bu uzunluk ile Çin Seddi’nden sonraki en uzun sur olarak biliniyor. Sur duvarlarının yaklaşık 645 metrelik bölümü çeşitli sebeplerle yıkılmış veya yıktırılmıştır. İçkale dahil sur duvarlarının çevrelediği toplam alan yaklaşık olarak 1,57 km2’dir.

Dış surlar üzerinde 82 adet, İç Kale üzerinde ise 19 adet burç bulunmaktadır. Yapılan incelemeler sonucunda 82 burcun 3’nün 1930’lu yılların başında yıktırıldığı, 4 burcun ise zamanla yıkıldığı tespit etmiştir. Dışarıdan yarım burç şeklinde görülen 4 burcun ise üst katları yıkıldığı için sadece giriş katları ayaktadır.

Savunma amaçlı tasarlanan burçlar genellikle üç veya dört katlıdır. Kapalı mekânları iki kattan oluşur. Zemin katları depo, birinci ve üst katları ise askerlerin kaldığı bölümler olarak kullanılmıştır. Zemin kat mekânları küçük boyutludur. Üst katlarda mekân boyutu artar. Burçların bazılarında iki teras katı bulunur. Burçların üst katına, sur içine bakan yüzlerindeki merdivenlerle veya burç içindeki merdivenlerle bağlantı sağlanır. Diyarbakır Surları üzerinde yer alan burçlar, dairesel, dörtgen veya çokgen planlıdır.

Surların ihtişamlı bir görüntü sunmasında, burçların ve sur duvarlarının yükseklikleri etkili olmuştur. Burçların ve sur duvarlarının yüksekliği yaklaşık olarak 8-22 m arasında değişir. Bugün surların etrafındaki toprak dolgu düşünüldüğünde özgün yapıda yüksekliğin daha fazla olduğu açıktır. Burçların üst bölümleri tahrip olduğundan, birçok yerde net bir ölçü almak mümkün değildir. Ancak burçların ölçülebilen mevcut yüksekliğinin birçok yerde ortalama 20 m civarındadır.

Burçların ve sur duvarlarının kalınlığı yaklaşık 1,40–5,00 m arasında değişmektedir. En ince kesitli burçlar, kentin doğusunda yer alan burçlardır. Bu bölgede duvar kalınlığı çoğunlukla 1,40-2,60 m arasındadır. En kalın kesitli burçlar ise kuzey ve batı tarafta yer alan burçlardır. Bu bölgedeki burçların duvar kalınlığı 4,5 – 5 m kadardır. Dairesel burçların duvarları daha kalın kesitlidir.

Diyarbakır Surlarının dört ana kapısı bulunmaktadır. Surlar, Dağ Kapı (Harput Kapısı) ile kuzeye, Urfa Kapı (Rum veya Halep Kapısı) ile batıya, Mardin Kapı (Tell Kapısı) ile güneye, Yeni Kapı (Su, Satt veya Dicle Kapısı) ile doğuya açılmaktadır. 20.yy’ın başlarına kadar sur kapılarının geceleri kapatılarak, kente giriş çıkışın kontrol edildiği bilinmektedir. Surların kuzeydoğusunda bulunan ve yine dört kapısı bulunan İçkale; Saray Kapı ve Küpeli Kapı ile sur içine, Oğrun Kapı ve Fetih Kapı ile sur dışına açılmaktadır.

UNESCO tarafından 2015 yılında Dünya Kültür Miras Listesi’ne alınan ve görünümü ‘kalkan balığı’ şeklindeki Çin Seddi’nden sonra en uzun sur olma özelliğini taşıyan Diyarbakır surlarının bir bölümü dönemin valisi Faiz Ergun’un talimatıyla 1930 yılında ‘Sur içine hava girmiyor, bulaşıcı hastalıklar yaygınlaşıyor, hava sirkülasyonu olsun’ diye top atışlarıyla yıkılmıştır. Surların yıkımı, o dönem Mezopotamya’daki tarihi eserler hakkında araştırma yapmak üzere Diyarbakır’da bulunan Fransız arkeolog Albert Louis Gabriel, Milli Eğitim Bakanlığı’na ‘surların tarihi ve arkeolojik açıdan paha biçilemez olduğunu’ belirttiği raporu iletmesinin ardından yıkım durdurulmuştur.

O zamanlar yapılan bu büyük hata ve duvara birleşik yapılaşma nedeniyle büyük hasar gören Surların kıymeti geç de olsa anlaşılmış ve Diyarbakır’ın en önemli kültür miraslarından olan ve UNESCO Dünya Kültür Mirasları listesinde yer alan tarihi surlarda restorasyon çalışmaları tekrar başlamıştır. Proje kapsamında, surlarla yapışık inşaların yıkılarak surların etrafının temizlenmesi amaçlanıyor.

Restorasyon sonunda duvara bitişik 200 yapı yıkılmış olacak ve 4 etaplık bir restorasyon çalışması sonrasında bölgede yeşil bir kuşak oluşturacak. Yedikardeş ve Evli Beden Burçlarının dışına kurulmuş Benusen semtinde yaklaşık 200 yapı ve bina kamulaştırıldı. Projenin bu aşamasında 72 bina, 83 bağımsız yapının yıkımına başlandı. Çalışmanın ilk etabında 41, 2’nci etabında 29 yapı yıkıldı. 3’üncü etabına geçilen projenin tamamlanmasıyla toplam 200 yapı yıkılmış olacak.

Çalışmalar sonucunda, birçok yerde ulaşılamaz hatta görülemez olan Surları, Diyarbakır’a gelen turistlerin dışarıdan kesintiye uğramadan gezmesi hedefleniyor.

Diyarbakır Surları ile alakalı 1046 senesinde İranlı seyyah Nasırı Hüsrev şöyle bir ifade kullanıyor, ‘Hint, Arap, Acem ve Türk ülkelerini gezdim, gittiğim hiçbir yerde çevresinin tamamı surlarla kaplı olan, çevrili olan ikinci bir şehir görmedim”.

kaynakça: https://www.yolculuktutkusu.com/diyarbakir-surlari