Qay Yuli Sezar

Qay Yuli Sezar bütün dövrlərin və xalqların ən böyük sərkərdə və dövlət xadimlərindən biridir, onun adı artıq əfsanəyə çevrilib. Sezar eramızdan əvvəl 102-ci ilin iyulun 12-də anadan olub. Köhnə Yulian patrisiya tayfasının nümayəndəsi olaraq Sezar gənc yaşında siyasətə girir və populist partiyanın liderlərindən biri olur, lakin bu onun ailə ənənələrinə zidd idi, çünki gələcək imperatorun ailəsi Senatda köhnə Roma aristokratiyasının maraqlarını təmsil edən optimistlər partiyasına mənsub idi. Qədim Romada müasir dünyada olduğu kimi, siyasət ailə münasibətləri ilə sıx bağlı idi: Sezarın xalası Yuliya, Romanın o vaxtkı hökmdarı olan Qay Mariyanın həyat yoldaşı idi və Sezarın ilk həyat yoldaşı Zinninin qızı Korneliya isə Mariyanın varisi idi.

Sezarın şəxsiyyət kimi inkişafına 15 yaşında atasının erkən ölümü təsir etdi. Buna görə yeniyetmənin tərbiyəsi və təhsili tamamilə anasının çiyninə düşür. "Latın dilində" kitabının müəllifi, məşhur Roma müəllimi Mark Antoni Qnifon, gələcək böyük hökmdarın və sərkərdənin ev müəllimi olur. Qnifon Qaya oxumağı və yazmağı öyrətdi, natiqlik həvəsi aşıladı. O, gənc insanda həmsöhbətinə hörmət etməyi və siyasətçi üçün lazım olan digər xüsusiyyətləri də tərbiyə etdi. Dövrünün həqiqi peşəkarı olan müəllimin dərsləri Sezar şəxsiyyətinin həqiqətən inkişaf etməsinə kömək etdi: qədim yunan dastanlarını, bir çox filosofun əsərlərini oxudu, Makedoniyalı İskəndərin qələbələrinin tarixi ilə tanış oldu, natiqlik texnikasını və fəndlərini mənimsədi, bir sözlə, son dərəcə inkişaf etmiş və çoxyönlü bir insan olmaq üçün hər şeyi etdi.

Qalların lideri Versirenqetoriksin Sezara təslim olması. (Lionel Royer tərəfindən çəkilən rəsm, 1899)

uyğun görünürdü. Bir sözlə triumvirat, pul və siyasi təsirin qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq itttifaqı idi.

Sezarın sərkərdəlik yolu e.ə. 58-ci ildə Transalp Qalliyasına hücuma başlamasına imkan verən böyük hərbi qüvvələrə rəhbərliyi ilə başladı. E.ə. 58-57-ci illərdə keltlər və almanlar üzərindəki qələbələrdən sonra Sezar Qall tayfalarını fəth etməyə başlayır. Artıq e.ə. 56-cı ildə Alp, Pireney və Peyn arasındakı geniş ərazi Romanın hakimiyyəti altına keçdi.

Sezar müvəffəqiyyəti sürətlə inkişaf etdirdi: Reyn çayını keçdi və alman tayfalarını bir sıra məğlubiyyətlərə uğratdı. Sezarın növbəti başgicəllədən uğuru İngiltərəyə hücumlarından və onun Romaya tam təslim olmasından ibarət oldu.


Sezar siyasət haqqında unutmurdı. Sezar və onun siyasi partnyorlarının - Krass və Pompey əlaqələri qırılma nöqtəsində idi. Onlar Luka əyalətində görüşərək qəbul etdikləri əvvəlki razılaşmaların etibarlılığını bir daha təsdiqlədilər: Pompey İspaniya və Afrikanı, Krass isə Suriyanı nəzarətə götürdü. Sezarın Qalliyadakı səlahiyyətləri növbəti 5 il üçün uzadıldı.

Bununla yanaşı, Qalliyadakı vəziyyət gərgin idi. Nə şükranlıq düaları, nə də Sezarın qələbələri şərəfinə keçirilən şənliklər Roma hakimiyyətindən qurtulmaq cəhdlərindən əl çəkməyən azadlıqsevər qalların ruhunu cilovlamağa yetərli olmadı.

Buradakı qiyamın qarşısını almaq üçün Sezar gələcəkdə bütün siyasətinin əsasını təşkil edən mərhəmət siyasətinə riayət etmək qərarına gəldi. Həddindən artıq qan tökməkdən çəkindi. Tövbə edənləri bağışladı, o inanırdı ki, sağ qaldığına görə ona borclu olan qallar, ölü qallardan daha lazımlıdır.

Lakin bu da yaxınlaşan fırtınanın qarşısını almağa kömək etmədi və e.ə. 52-ci il gənc lider Virtsinqetoriksin rəhbərliyi altında Ümumqall qiyamının başlaması ili kimi yadda qaldı. Sezarın vəziyyəti çox çətin idi. Onun ordusunun sayı 60 min nəfəri keçmirdi, qiyamçıların sayı 250- 300 min nəfərə çatırdı. Bir sıra məğlubiyyətlərdən sonra qallar partizan müharibəsi taktikasına keçdi. Sezarın qələbələri təhlükə altında idi. Lakin e.ə. 51-ci ildə.Aleziya döyüşündə romalılar çətinlik çəksələr də, üsyançıları məğlub etdilər. Virtsinqetoriksin özü əsir olaraq tutuldu və qiyam yatmağa başladı.

E.ə. 53-cü ildə Roma dövləti üçün taleyüklü bir hadisə baş verdi: Parfiya kampaniyasında Krass öldü. Elə bu andan triumviratın taleyi əvvəlcədən müəyyən edildi. Pompey Sezar ilə əvvəlki razılaşmalara əməl etmək istəmədi və müstəqil siyasət yürütməyə başladı. Roma Respublikası dağılmaq ərəfəsində idi. Sezar ilə Pompey arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə silahlı qarşıdurma xarakteri almağa başladı.

Eyni zamanda, qanun Sezarın tərəfində deyildi - o, Senata tabe olmağa və hakimiyyət iddialarından imtina etməyə məcbur idi. Lakin Sezar döyüşmək qərarına gəlir. Sezar "Püşk atıldı" deyərək sərəncamındakı yalnız bir legionla İtaliyaya hücum etdi. Sezar Roma istiqamətində irəlilədi və bu günə qədər yenilməz sayılan Böyük Pompey və Senat şəhərləri ardıcıl təslim edildi. Pompeyə sadiq olan Roma qarnizonları Sezarın ordusuna qoşuldular.

Sezar e.ə. 1 aprel 49-cu ildə Romaya girdi. Sezar bir sıra demokratik islahatlar həyata keçirdi: Sulla və Pompeyin bir sıra cəza qanunları ləğv edildi. Sezarın digər əhəmiyyətli bir yeniliyi, əyalət sakinlərinə Roma vətəndaşları ilə eyni səlahiyyət verməsindən ibarət oldu.

Romanın Sezar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra Pompeyin qaçdığı Yunanıstanda da qarşıdurma davam etdi. Dirraxiyada Pompey ordusu ilə ilk döyüş Sezar üçün uğursuz oldu. Əsgərləri rüsvayçılıq içində qaçdılar, Sezar isə az qala öz bayraqdarı tərəfindən öldürüləcəkdi.

Kleopatra və Sezar. Jan-Leon Jerom tərəfindən çəkilən rəsm (1866)

Növbəti Farsal döyüşü e.ə 9 avqust 48-ci ildə baş verdi. Bu döyüş Sezar üçün daha uğurlu oldu və Pompeyin tam məğlubiyyəti ilə sona çatdı. Nəticədə Pompey Misirə qaçmağa məcbur oldu. Sezar Yunanıstanı və Kiçik Asiyanı ələ keçirməyə başladı. İndi Sezarın yolu Misirə idi. Əslində Pompey artıq Sezar üçün heç bir təhlükə yaratmırdı - dünyada siyasi dəyişikliklər küləyinin hansı istiqamətdən əsdiyini hiss edən misirlilər onu öldürdülər.

Qlobal dəyişiklikləri hiss edən və tamamilə Sezarı dəstəkləyən Senat onu qeyri-müəyyən müddətə diktator elan etdi. Lakin Sezar Romadakı əlverişli siyasi vəziyyətdən faydalanmaq əvəzinə Misir və Kleopatra ilə məşğul oldu. Sezarın Misir daxili-siyasi məsələlərində fəal mövqeyi romalılara qarşı üsyana səbəb oldu, bunun əsas epizodlarından biri məşhur İsgəndəriyyə Kitabxanasının yandırılması oldu. Lakin Sezar müdaxilə niyyətindən əl çəkmədi və Kleopatranı taxta çıxardı. Misir Romanın himayəsinə verildi. Kleopatranın gözəlliyinə heyran olan Sezar, bütün dövlət və hərbi vəzifələrini tərk edərək növbəti doqquz ayı İsgəndəriyyədə qaldı.

Lakin Sezarın qayğısız həyatı tezliklə başa çatdı. Romada və imperiyanın kənarlarında yeni bir qarışıqlıq yarandı. Parfiya hökmdarı Farnak Kiçik Asiyada Roma ərazilərini təhdid etdi. İtaliyadakı vəziyyət də gərginləşdi - hətta Sezarın sadiq veteranları üsyan etməyə başladılar. Farnakın ordusu eramızdan əvvəl 2 avqust 47-ci ildə Sezar ordusuna məğlub oldu. Sezar romalılara bu sürətli qələbə barədə qısa bir məlumat verdi: "Gəldim. Gördüm. Qələbə qazandım".

Eramızdan əvvəl 47-ci ilin sentyabrda Sezar Romaya qayıtdı, yalnız onun iştirakı iğtişaşları dayandırmaq üçün kifayət etdi. Romaya qayıdan Sezar eyni anda Qall, Farnak, Misir və Numidian adlı dörd əməliyyatda qələbəsinə həsr olunan möhtəşəm təntənəni qeyd etdi. Sezarın səxavətinin misli görünməyib: Romada vətəndaşlar üçün yeməklərlə dolu 22 min masa təqdim edildi, döyüş fillərinin də iştirak etdiyi oyunlar isə Roma hökmdarları tərəfindən təşkil edilən bütün kütləvi tədbirlərdən daha üstün oldu.

Vasili Surikov. Sezarın qətli. 1875
Sezar bir ömürlük diktator oldu, ona "imperator" adı verildi. Onun doğulduğu aya onun adı verilir. Onun şərəfinə məbədlər tikilir, heykəlləri tanrıların heykəlləri arasında yerləşdirilir. Məhkəmə iclaslarında "Sezarın adına" andiçmə forması məcburi hala çevrilir.

Qüdrətli güc və nüfuzdan istifadə edərək Sezar yeni qanunlar məcəlləsini ("Lex Iulia de vi et de majestate") hazırlayır və təqvimdə islahatlar (Yulian təqvimi yaranır) aparır. Sezar Romada yeni bir teatr, Mars məbədi, bir neçə kitabxana tikməyi planlaşdırır. Bundan əlavə, Parfiya və Daciyaya qarşı kampaniyalara hazırlıqlar başlayır. Lakin Sezarın bu möhtəşəm planları gerçəkləşmir.

Sezarın ardıcıl yürütdüyü mərhəmət siyasəti də onun hakimiyyətindən narazı olanların ortaya çıxmasına mane ola bilmir. Pompeyin keçmiş tərəfdarlarının bağışlanmasına baxmayaraq, Sezar üçün bu mərhəmət hərəkətləri pis başa çatır.

Romalılar arasında Sezarın hakimiyyətinin daha da mütləqləşdirilməsi və paytaxtın Kiçik Asiyaya köçürülməsi istəyi barədə şayiələr yayıldı. Rütbə və vəzifələrin paylanmasında özlərinin haqsız olaraq məhrum edildiyini düşünənlərin çoxu, habelə Roma Respublikasının taleyindən ürəkdən narahat olanlar təxminən 60 nəfərin iştirakı ilə sui-qəsd təşkil etdilər. Beləliklə Sezar qəflətən siyasi təcrid vəziyyətinə düşdü.

E.ə.15 mart 44-cü ildə Şərq kampaniyası barədə çıxışından iki gün əvvəl, Senatın iclasında Sezar Pompeyin keçmiş tərəfdarlarının başçılıq etdiyi sui-qəsdçilər tərəfindən öldürüldü. Qatillərin planları çoxsaylı senatorların gözü qarşısında gerçəkləşdi - sui-qəsdçilər dəstəsi Sezara xəncərlərlə hücum etdilər. Rəvayətə görə, qatillər arasında gənc və sadiq tərəfdarı Brutun da olduğunu görən Sezar əlacsızcasına "Sən də, mənim balam!" (və ya: "Brut, sən də") qışqıraraq düşməni Pompeyin heykəlinin ayaqları altına yıxılıb.