Yunus
Yunus, balinalar (Cetacea) takımının dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içindeki yunusgiller (Delphinidae) familyasında sınıflanan türlerin büyük çoğunluğu ile nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyasında sınıflananların tümü için kullanılan ortak addır.
Başta kıta sahanlıklarının görece sığ denizleri olmak üzere, tüm Dünya denizlerinde ve bazı nehirlerde bulunan yunuslar etobur canlılardır ve genellikle balık ve mürekkep balığı ile beslenirler. Omurgalı hayvanların içine girer. Yunusgiller (Delphinidae) familyası, balinalar (Cetacea) takımı içindeki en kalabalık familyadır üyeleri yaklaşık 10 milyon yıl önce, Miyosen devrinde ortaya çıkmıştır. Yunusların hayvanlar âleminin en zeki canlılarından olduğu kabul edilir ve arkadaş canlısı genel görünümleri ile oyuncu tavırları, onları insanların gözünde popüler bir yere koyar.
Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]
En sık rastlanan yunus türü olan ve "yunus" denildiğinde ilk akla gelen canlı, 1970'li yıllarda Türkiye'de de yayınlanan ABD televizyon dizisi Flipper'ın özellikle popülerleştirdiği ve Türkçede "şişe burunlu yunus" (ya da "afalina") olarak anılan Tursiops truncatus türüdür. Ancak, yunusgiller (Delphinidae) familyasının tipik türü Tursiops truncatus değil, Türkçede "tırtak" adı ile anılan ve bayağı yunus (Delphinus) cinsi içinde sınıflanan Delphinus delphis'tir.
Yunusgiller (Delphinidae) familyası içindeki görece büyük altı tür, bu familya içinde sınıflandıkları için aslında yunus olsalar da daha çok "balina" adı ile anılır. Bu canlılar şunlardır:
- Feresa attenuata - Cüce katil balina
- Globicephala macrorhynchus - Kısa yüzgeçli pilot balina
- Globicephala melas - Uzun yüzgeçli pilot balina
- Orcinus orca - Katil balina
- Peponocephala electra - Elektra balinası
- Pseudorca crassidens - Yalancı katil balina
Dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan ve açık olarak "yunus" adı ile anılan diğer türler, nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyası içindeki dört familyada birer tür olarak sınıflanan Amazon nehir yunusu, Ganj ve İndus nehir yunusu, La Plata yunusu ve Çin nehir yunusudur.
Yine dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan Phocoenidae familyası ve bazı türleri, yunuslardan farklı olsalar da bazen "yunus" adı ile ilişkilendirilir. Örneğin İngilizcede, bu familyanın türleri için "domuz balığı" anlamına gelen bir kökten genel porpoise kelimesi kullanılır[1] ve bu kelime, özellikle gemiciler ve balıkçılar tarafından herhangi bir küçük yunusu adlandırmak için kullanılmıştır[2]. Türkçede Phocoenidae familyası için "domuz balinaları"[3][4], "nehir yunusları"[3], "liman yunusları"[5] ve "liman yunusugiller"[6] gibi adlara rastlanabilir. Bu familyanın tipik türü olan Phocoena phocaena için ise "domuz balinası"[7], "mutur"[3][8][9][10], "gerçek yunus"[9], "azak yunusu"[11] ve yalnızca "yunus"[3][5][8] adlarının kullanıldığı görülebilir.
Sınıflama[değiştir | kaynağı değiştir]
Pasifik Okyanusu'nda sürü halinde gezen yunuslar
Yunusun anatomik yapısı
Yukarıda verilmiş olan bilgiler ışığında, "yunus" ortak adı ile anılan canlıların sınıflama listesi aşağıda sunulmuştur; yalnızca ilgili familya (yunusgiller - Delphinidae) ile üst familya (nehir yunusları - Platanistoidea) ayrıntılı verilmiştir.
- Takım : Cetacea - Balinalar
- Alt takım : Odontoceti - Dişli balinalar
- Familya : Delphinidae - Yunusgiller
- Cins : Cephalorhynchus
- Tür : Cephalorhynchus commersonii - Alaca yunus
- Tür : Cephalorhynchus eutropia - Şili yunusu
- Tür : Cephalorhynchus heavisidii - Benguela yunusu
- Tür : Cephalorhynchus hectori - Beyaz başlı yunus
- Cins : Delphinus
- Tür : Delphinus capensis - Uzun burunlu bayağı yunus
- Tür : Delphinus delphis - Kısa burunlu bayağı yunus, tırtak
- Cins : Grampus
- Tür : Grampus griseus - Boz yunus
- Cins : Lagenodelphis
- Tür : Lagenodelphis hosei - Sarawak yunusu
- Cins : Lagenorhynchus
- Tür : Lagenorhynchus acutus - Atlantik beyaz yanlı yunusu
- Tür : Lagenorhynchus albirostris - Beyaz burunlu yunus
- Tür : Lagenorhynchus australis - Siyah çeneli yunus
- Tür : Lagenorhynchus cruciger - Kum saati yunusu
- Tür : Lagenorhynchus obliquidens - Pasifik beyaz yanlı yunusu
- Tür : Lagenorhynchus obscurus - Gölgeli yunus
- Cins : Lissodelphis
- Tür : Lissodelphis borealis
- Tür : Lissodelphis peronii
- Cins : Orcaella
- Tür : Orcaella brevirostris - Irrawaddy yunusu
- Tür : Orcaella heinsohni - Avustralya küçük yüzgeçli yunusu
- Cins : Sotalia
- Tür : Sotalia fluviatilis - Haliç yunusu
- Cins : Sousa
- Tür : Sousa chinensis - Pasifik kambur yunusu
- Tür : Sousa plumbea - Hint kambur yunusu
- Tür : Sousa teuszii - Atlantik kambur yunusu
- Cins : Stenella
- Tür : Stenella attenuata - Pantropik benekli yunusu
- Tür : Stenella clymene - Atlantik dönücü yunusu
- Tür : Stenella coeruleoalba - Çizgili yunus
- Tür : Stenella frontalis - Atlantik benekli yunusu
- Tür : Stenella longirostris - Dönücü yunus
- Cins : Steno
- Tür : Steno bredanensis - Pürüzlü dişli yunus
- Cins : Tursiops
- Tür : Tursiops aduncus - Hint-Pasifik şişe burunlu yunusu
- Tür : Tursiops truncatus - Şişe burunlu yunus, afalina
- Üst familya : Platanistoidea - Nehir yunusları
- Familya : Iniidae
- Cins : Inia
- Tür : Inia geoffrensis - Amazon nehir yunusu
- Alt tür : Inia geoffrensis boliviensis
- Alt tür : Inia geoffrensis geoffrensis
- Alt tür : Inia geoffrensis humboldtiana
- Familya : Lipotidae
- Cins : Lipotes
- Tür : Lipotes vexillifer - Yangtze nehir yunusu
- Familya : Platanistidae
- Cins : Platanista
- Tür : Platanista gangetica - Ganj ve İndus nehir yunusu
- Alt tür : Platanista gangetica gangetica - Ganj nehir yunusu
- Alt tür : Platanista gangetica minor - İndus nehir yunusu
- Familya : Pontoporiidae
- Cins : Pontoporia
- Tür : Pontoporia blainvillei - La Plata yunusu
Yakın tarihli moleküler çözümlemeler, henüz aksi kabul ediliyor olsa da yunusgillere dahil çeşitli cinslerin tek soylu olmadığını göstermiştir. Dolayısıyla, başta Stenella ve Lagenorhynchus cinsleri için geçerli olan bu durum nedeniyle, yunusgiller familyasının sınıflamasında ileriki yıllarda önemli değişiklikler olabilir., balinalar (Cetacea) takımının dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içindeki yunusgiller (Delphinidae) familyasında sınıflanan türlerin büyük çoğunluğu ile nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyasında sınıflananların tümü için kullanılan ortak addır.
Başta kıta sahanlıklarının görece sığ denizleri olmak üzere, tüm Dünya denizlerinde ve bazı nehirlerde bulunan yunuslar etobur canlılardır ve genellikle balık ve mürekkep balığı ile beslenirler. Omurgalı hayvanların içine girer. Yunusgiller (Delphinidae) familyası, balinalar (Cetacea) takımı içindeki en kalabalık familyadır üyeleri yaklaşık 10 milyon yıl önce, Miyosen devrinde ortaya çıkmıştır. Yunusların hayvanlar âleminin en zeki canlılarından olduğu kabul edilir ve arkadaş canlısı genel görünümleri ile oyuncu tavırları, onları insanların gözünde popüler bir yere koyar.
Adlandırma
En sık rastlanan yunus türü olan ve "yunus" denildiğinde ilk akla gelen canlı, 1970'li yıllarda Türkiye'de de yayınlanan ABD televizyon dizisi Flipper'ın özellikle popülerleştirdiği ve Türkçede "şişe burunlu yunus" (ya da "afalina") olarak anılan Tursiops truncatus türüdür. Ancak, yunusgiller (Delphinidae) familyasının tipik türü Tursiops truncatus değil, Türkçede "tırtak" adı ile anılan ve bayağı yunus (Delphinus) cinsi içinde sınıflanan Delphinus delphis'tir.
Yunusgiller (Delphinidae) familyası içindeki görece büyük altı tür, bu familya içinde sınıflandıkları için aslında yunus olsalar da daha çok "balina" adı ile anılır. Bu canlılar şunlardır:
- Feresa attenuata - Cüce katil balina
- Globicephala macrorhynchus - Kısa yüzgeçli pilot balina
- Globicephala melas - Uzun yüzgeçli pilot balina
- Orcinus orca - Katil balina
- Peponocephala electra - Elektra balinası
- Pseudorca crassidens - Yalancı katil balina
Dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan ve açık olarak "yunus" adı ile anılan diğer türler, nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyası içindeki dört familyada birer tür olarak sınıflanan Amazon nehir yunusu, Ganj ve İndus nehir yunusu, La Plata yunusu ve Çin nehir yunusudur.
Yine dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan Phocoenidae familyası ve bazı türleri, yunuslardan farklı olsalar da bazen "yunus" adı ile ilişkilendirilir. Örneğin İngilizcede, bu familyanın türleri için "domuz balığı" anlamına gelen bir kökten genel porpoise kelimesi kullanılır[1] ve bu kelime, özellikle gemiciler ve balıkçılar tarafından herhangi bir küçük yunusu adlandırmak için kullanılmıştır[2]. Türkçede Phocoenidae familyası için "domuz balinaları"[3][4], "nehir yunusları"[3], "liman yunusları"[5] ve "liman yunusugiller"[6] gibi adlara rastlanabilir. Bu familyanın tipik türü olan Phocoena phocaena için ise "domuz balinası"[7], "mutur"[3][8][9][10], "gerçek yunus"[9], "azak yunusu"[11] ve yalnızca "yunus"[3][5][8] adlarının kullanıldığı görülebilir.
Sınıflama
Pasifik Okyanusu'nda sürü halinde gezen yunuslarYunusun anatomik yapısı
Yukarıda verilmiş olan bilgiler ışığında, "yunus" ortak adı ile anılan canlıların sınıflama listesi aşağıda sunulmuştur; yalnızca ilgili familya (yunusgiller - Delphinidae) ile üst familya (nehir yunusları - Platanistoidea) ayrıntılı verilmiştir.
- Takım : Cetacea - Balinalar
- Alt takım : Odontoceti - Dişli balinalar
- Familya : Delphinidae - Yunusgiller
- Cins : Cephalorhynchus
- Tür : Cephalorhynchus commersonii - Alaca yunus
- Tür : Cephalorhynchus eutropia - Şili yunusu
- Tür : Cephalorhynchus heavisidii - Benguela yunusu
- Tür : Cephalorhynchus hectori - Beyaz başlı yunus
- Cins : Delphinus
- Tür : Delphinus capensis - Uzun burunlu bayağı yunus
- Tür : Delphinus delphis - Kısa burunlu bayağı yunus, tırtak
- Cins : Grampus
- Tür : Grampus griseus - Boz yunus
- Cins : Lagenodelphis
- Tür : Lagenodelphis hosei - Sarawak yunusu
- Cins : Lagenorhynchus
- Tür : Lagenorhynchus acutus - Atlantik beyaz yanlı yunusu
- Tür : Lagenorhynchus albirostris - Beyaz burunlu yunus
- Tür : Lagenorhynchus australis - Siyah çeneli yunus
- Tür : Lagenorhynchus cruciger - Kum saati yunusu
- Tür : Lagenorhynchus obliquidens - Pasifik beyaz yanlı yunusu
- Tür : Lagenorhynchus obscurus - Gölgeli yunus
- Cins : Lissodelphis
- Tür : Lissodelphis borealis
- Tür : Lissodelphis peronii
- Cins : Orcaella
- Tür : Orcaella brevirostris - Irrawaddy yunusu
- Tür : Orcaella heinsohni - Avustralya küçük yüzgeçli yunusu
- Cins : Sotalia
- Tür : Sotalia fluviatilis - Haliç yunusu
- Cins : Sousa
- Tür : Sousa chinensis - Pasifik kambur yunusu
- Tür : Sousa plumbea - Hint kambur yunusu
- Tür : Sousa teuszii - Atlantik kambur yunusu
- Cins : Stenella
- Tür : Stenella attenuata - Pantropik benekli yunusu
- Tür : Stenella clymene - Atlantik dönücü yunusu
- Tür : Stenella coeruleoalba - Çizgili yunus
- Tür : Stenella frontalis - Atlantik benekli yunusu
- Tür : Stenella longirostris - Dönücü yunus
- Cins : Steno
- Tür : Steno bredanensis - Pürüzlü dişli yunus
- Cins : Tursiops
- Tür : Tursiops aduncus - Hint-Pasifik şişe burunlu yunusu
- Tür : Tursiops truncatus - Şişe burunlu yunus, afalina
- Üst familya : Platanistoidea - Nehir yunusları
- Familya : Iniidae
- Cins : Inia
- Tür : Inia geoffrensis - Amazon nehir yunusu
- Alt tür : Inia geoffrensis boliviensis
- Alt tür : Inia geoffrensis geoffrensis
- Alt tür : Inia geoffrensis humboldtiana
- Familya : Lipotidae
- Cins : Lipotes
- Tür : Lipotes vexillifer - Yangtze nehir yunusu
- Familya : Platanistidae
- Cins : Platanista
- Tür : Platanista gangetica - Ganj ve İndus nehir yunusu
- Alt tür : Platanista gangetica gangetica - Ganj nehir yunusu
- Alt tür : Platanista gangetica minor - İndus nehir yunusu
- Familya : Pontoporiidae
- Cins : Pontoporia
- Tür : Pontoporia blainvillei - La Plata yunusu
Yakın tarihli moleküler çözümlemeler, henüz aksi kabul ediliyor olsa da yunusgillere dahil çeşitli cinslerin tek soylu olmadığını göstermiştir. Dolayısıyla, başta Stenella ve Lagenorhynchus cinsleri için geçerli olan bu durum nedeniyle, yunusgiller familyasının sınıflamasında ileriki yıllarda önemli değişiklikler olabilir.
