Hayır, ZK-Rollup’lar Optimistic Rollup’lardan* daha iyi değildir.2

Bu yazı sevgili @tobbykitty tarafından kaleme alınmıştır. 3. Finality ve Köprü.

Yanlış bilinen: ZK-Rollup’lar, daha hızlı Finality’e ulaşırlar.
Doğru olan: Optimistic Rollup’lar daha hızlı Finality’e ulaşırlar.
Finality, yaptığınız transferin zincire sunulması ve bunun geri döndürülemez hale gelmesi durumudur. Örneğin Bitcoin’de finality süresi aslında transferin blok içerisine girdikten sonra bloğun zincire katılmasıdır ve bu da yaklaşık 10 dakikadır, ancak Bitcoin Probabilistic Finality’e sahip olduğundan (Bu bilgiyi açmak istemiyorum yazı uzayacak) 6 blok beklenir ve finality süresine 60 dakika deriz. (6 blok sonra Reorg yapmak çok daha zordur veya ekonomik olarak mantıklı değildir.)
Rollup’lardaki Finality aslında bir saniyenin de altındadır. Rollup’larda transfer yapmış kişiler iyi bilirler, yapılan transfer anında onay alır. Ancak, burada karıştırılan ve genelde Optimistic Rollup’lara yöneltilen eleştiri Rollup içerisindeki varlıkların 7 günde Ethereum ana ağına çekilebilecekken, ZK-Rollup’larda bunun birkaç dakika sürmesidir.
ZK-Rollup’lar varlıkların L1’e çekilmesi konusunda süre olarak Optimistic Rollup’lardan üstündür, ancak bu 7 günlük bekleme süresinin periyodu kısalabileceği gibi Optimistic Rollup’lar ile ZK-Rollup’ların Finality mantığı çok daha farklıdır.
Öncelikle L1’e çekim için Optimistic Rollup’ların Native (kendi köprüsü)nü kullanmak şart değildir. Hop Protocol gibi köprülerle Optimistic Rollup içerisindeki varlıklar hemen L1’e çekilebilir. Kısacası 7 günlük bekleme süresine ihtiyaç yoktur.
Diğer bir olay ise Optimistic Rollup’ların aslında ZK-Rollup’lardan çok daha hızlı Finality’e ulaşmasıdır. Unutmamak gerekir, Rollup’lardaki Finality o transferin yapıldığı süre ile o transfere ait “Proof”un L1’e gönderilmesi arasındaki zaman farkıdır. Bu gönderim paketlerinin adı “Batch” olarak nitelendirilir.
Optimistic Rollup’lar yaklaşık 5 dakikada transferlere ait kanıtları “Batch”leyerek Ethereum’a gönderirler. (Hatırlayın aslında bunlar kanıt değildi, direkt transferlere ait bilgilerdi.) Ve bu süre her blok başı gönderilecek şekilde kısalabilir. Dolayısı ile Optimistic Rollup’lar her transferi saniyeler içerisinde Finality’e ulaştırabilir. (Transferlerin onaylanması saniyeden de azdır, transferlere ait kanıtların ve verilerin L1’e gönderilmesinden bahsediyorum.)
Aynı sistemler ZK-Rollup’larda çok daha zordur, çünkü her transfer için Validity Proof oluşturup bunları hemen Ethereum’a göndermek Optimistic Rollup’lar kadar hızlı olmayacaktır. Çünkü yukarıda anlattığım gibi ZK-Rollup’lar için gerekli olan Validity Proof’ların üretilmesi çok güçlü hesaplama gücü gerektirmektedir ve Optimistic Rollup’lar kadar hızlı olamazlar.

4. TPS.

Yanlış bilinen: ZK-Rollup’lar, daha çok TPS’ye sahiptir.
Doğru olan: Optimistic Rollup’lar da en az ZK-Rollup’lar kadar TPS basabilir.
-Sharding olmadan 2000 TPS ve 500 TPS-
TPS: Transaction per Second’ın kısaltmasıdır, yani bir sistemde saniye başında ne kadar çıktı yapabildiğinin ölçümüdür. Burada aslında elma ile armut karıştırılıyor. ZK-Rollup’lar daha çok data sıkıştırdığı için daha fazla transferi mümkün kılmaktadır, ancak Optimistic Rollup’ların ek bir silahı daha var: Statelessness ve State Expiry
Unutmamak gerekir, Rollup’lar da birer blokzincirdir, blokzincirler nasıl fazla transfer yapınca veri artıyor ve node kurmak zorlaşıyorsa, aynısı Rollup’lar için de geçerlidir. Ancak Rollup’lar birer L2 çözüm olduğundan çok daha agresif hızda blok basabilmektedirler. Teorik olarak EVM saniyede 800M Gas veri basabilmektedir. Optimistic Rollup’ların EVM optimizasyonu ve CALLDATA optimizasyonu ile birlikte 6000 TPS’ye yakın transfer yapabildiği hesaplanınca, ASIC yapıda OLMAYAN akıllı kontrat ZK-Rollup’lara göre hemen hemen aynı transfer kapasitesine ulaştığı görülmektedir.
Kısacası üretilen çıktı göz önüne alındığında Optimistic Rollup’lar ile ZK-Rollup’lar arasında belirgin bir fark yoktur.

5. Liveness.

Yanlış bilinen: ZK-Rollup’lar ile Optimistic Rollup’lar aynı şartlarda Liveness sağlar
Doğru olan: Optimistic Rollup’larda Liveness sağlamak çok daha kolaydır.
Liveness bir blokzincirin blok üretimine devam edebilme yeteneğidir. Bir blokzincir çok fazla durursa (örn: Solana) Liveness düşüktür, yetersizdir denilebilir.
Rollup’lar DURMAZ. Rollup’larda Sequencer denilen transferlerin Proof’larını gönderen, transferleri sıralayan sistemler durabilir. Bu durumda Sequencer ekarte edilerek Rollup’lardaki varlıklar yerinden oynatılabilir. Ancak ZK-Rollup’lar ile Optimistic Rollup’lar bu konuda birbirinden ayrışmaktadır ve Sequencer’ın durması durumunda Optimistic Rollup’lar çok daha kolay Liveness sağlarlar.
Aslında nedeni yukarıdaki paragrafın içinde saklıdır. Rollup’larda her kişi Proof’ları Ethereum’a Sequencer’a sormadan gönderebilir. Ancak ZK-Rollup’larda Proof göndermek son derece maliyetlidir ve büyük bilgisayarlar ve hesaplama gücü gerektirir. Optimistic Rollup’lar böyle değildir. İsteyen herkes rahatlıkla L2 node’u kurabilir, rahatlıkla transferlerinin Proof’unu L1’e gönderebilir. Kısaca Optimistic Rollup’larda Liveness’ın sağlanması ZK-Rollup’lara göre çok daha kolaydır.

ZK-Rollup’lar hani gelecekti?

Elbette Optimistic Rollup’ların saydığım üstünlükleri veya yanlış bilinen özellikleri ZK-Rollup’ların mükemmel teknoloji oldukları gerçeğini değiştirmiyor.
ZK-Rollup’lar gelecektir. Nokta. Ancak unutulmamalıdır ki, günümüzde blokzincirler üzerinde yaptığımız her işlem, Optimistic Rollup’larda en az ZK-Rollup’larda iyi yapılabildiği kadar yapılmaktadır ve yapılacaktır. Ucuzluk, hız, merkeziyetsizlik vb. konularda ZK-Rollup’lar ve Optimistic Rollup’lar arasında belirgin üstünlük olmamakla beraber ZK-Rollup’ların yaygınlaşması Optimistic Rollup’ların geleceğini etkilemeyecektir.

Peki ZK-Rollup’ları gelecek yapan nedir?

Optimistic Rollup’lar ile ZK-Rollup’ları ayıran tek özellik Validity ve Fraud Proof farkıdır demiştik. Peki madem aralarında bu kadar fark yok, neden ZK-Rollup’lar ile uğraşıyoruz veya bunları gelecek olarak görüyoruz?
Aralarındaki fark çok görünmese de devasa boyuttadır ve çok kritiktir.
Validity Proof’lar, kanıtları Ethereum’a; Dataları Ethereum’a değil, örneğin Cosmos’a gönderirse, Cosmos blokzincirinin durması, hacklenmesi vs. durumunda Rollup üzerindeki varlıklara hiçbir şey olmaz. Ancak Optimistic Rollup’lar, Rollup içerisindeki Dataları Ethereum’a göndermek zorundadır, başka bir yerde tutması durumunda bütün varlıklar çalınır, işte bu minik fark aslında devasadır ve ZK-Rollup’lara mükemmel elastikiyet ve özgürlük sunmaktadır.

1. Volition sistemler.

ZK-Rollup sistemlerde Validity Proof ile Rollup Data’sı Ethereum’a gönderilir. Peki bu Dataları Ethereum’a göndermeyip farklı bir zincire gönderirsek ne olur?
İşte zkPorter gibi Volition sistemler bu Dataları Ethereum dışında ayrı zincirlerde tutmayı hedefleyen ve müthiş TPS’lere ulaşan sistemlerdir.
Bu sistemin avantajı nedir, CALLDATA maliyetinden kurtulmak ve bu sistemler üzerinde yapılacak transfer maliyetlerini Sharding öncesi bile çok ama çok ucuzlatmak. Optimistic Rollup’larda böyle bir sistem mümkün değildir. Çünkü Fraud Proof’lar onay için Data’ya ihtiyaç duyar ve bu Data’lar Ethereum dışına çıkarılamaz.

2. L3-L4-L5-L6..

Mevcut L2 Rollup’ın üzerine bir sistem yapılsa ne olurdu, L2 madem L1 zincirinin üzerine kuruluyorsa, L3-L4 denilen bu sistemler lego gibi L2’nin üzerine kurulamaz mıydı?
L3’te yapılan bütün işlemlerin Validity Proof’ları L2’ye kayıt edilirse L3 sistem kurulur. Optimistic Rollup’ların Fraud Proof’ları ile bu yapılabilse de bütün Data’lar her halükarda L1’e gideceğinden bu sistem mantıklı olmazdı. Ancak ZK-Rollup’larda bu mümkündür. Spesifik bir Rollup üzerine gizlilik sağlayan Rollup’lar, bazı uygulamalara spesifik zincirler, Rollup dışı diğer ödeme kanalları.. Hayalde sınır yok.

3. On-chain 3D oyunlar.

Şu zamana kadar blokzincirler üzerinde yapılan tüm oyun projeleri aslında merkezidir. Bu oyuna ait görseller, grafikler, oyun mekaniklerinin hepsi blokzincirden bağımsızdır. Blokzincirler sadece bu oyun içerisindeki alım/satım gibi basit fonksiyonlar için kullanılmaktadır. Çünkü blokzincirler henüz bu kadar kompleks ve yüklü işlemler için uygun teknolojiler değildir. Ancak ZK-Rollup’ların getirmiş olduğu aynı zamanda yukarıda anlattığım L3-L4 gibi sistemlerin müthiş ölçeklenebilmesi ile aşağıda GuiltyGyoza‘nın yapmış olduğu bütün datalar on-chain üzerinde saklanıp oynanabilmektedir.

Son sözler.

Optimistic Rollup’lar da ZK-Rollup’lar da önleri açık, henüz çok yeni ve geliştirilmeyi bekleyen sistemlerdir. Optimistic Rollup’lar hali hazırda blokzincirlerde uğraştığımız bütün (token alım satım, NFT mintleme, oyun oynama, DeFi, Metaverse vs.) işleri mükemmele yakın derecede yapma kapasitesine sahiptir.
Her ikisi de birbirini tamamlayıcı özellikteki teknolojilerdir. Ancak ZK-Rollup’lar blokzincirlerde günümüzde hayal edemeyecek işleri başarma kapasitesine sahip teknolojiler olup, tam anlamı ile geleceğin önemli oyuncularıdır.
Optimistic Rollup’lar ise hem günümüzde hem de gelecekte bugün blokzincirlerde yaptığımız ve gelecekte yapacağımız işlemler için güzel sistemler olup, sanıldığı gibi ZK-Rollup’lara kıyasla çok geri bir teknoloji değildir, aksine bir çok üstünlükleri mevcuttur.
Tobby Kitty