Səlcuqlar. Səlcuq imperiyası.

Sülalənin mənşəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səlcuq türkləri Qınıq boyuna mənsubdur. Tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin "Cami ət-təvarix" əsərində Oğuz boylarının siyasi və ictimai mövqelərinə aid tərtib edilmiş cədvəldə qınaqlar sonuncu yerdə göstərilmişdir. Sülalənin əsasını qoyan Səlcuqun atası "dəmir yaylı" ləqəbi daşıyan "Dukak" olmuşdur. Dukak və oğlu Səlcuq oğuzlar arasında tanınmış şəxsiyyətlərdən idi.[13]
Səlcuq hökmdarı olan Səlcuqun adı tələffüz baxımından münaqişələrə səbəb olmuşdur. J. Marquart adın bu cür deyilişini düzgün hesab etmiş və adın bu cür düzgün olduğunu XIII əsr tarixçisinin əsərini göstərməklə sübut etmişdir. Mahmud Kaşğari də Səlcuq şəklinin ən düzgün tələffüz hesab edərək, sonrakı türk mənbələrində də bunu açıqlamışdır. Daha sonra bu məsələ ilə maraqlanan L. Rasonyi XII əsr ərəb yazıçısı əl-Əzimi və farsca "Enesi-il-külüb" əsərinin müəllifi olan Qədi Burxan Ənəvini mənbə kimi göstərərək adın Səlcüq olmasını tələb etmişdir.[14]
Səlcuq adının "kiçik sel" mənasını verdiyini irəli sürən Rasonyiyə görə, Səlcuq Orta Asiyada Sel-dağ yaxınlığında dünyaya gəlmiş və adını da bu dağdan götürmüşdür. Digər tərəfdən P. Pelliot bu adın, türk dilində "mübarizəçi" mənasını verdiyini yazır.[15]

Quruluş dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

 Əsas məqalələr: Səlcuq bəy, Çağrı bəy, və Toğrul bəy
Səlcuqlu sülaləsinə adını verən Səlcuq bəyin baş fiquru, Metropoliten muzeyi, Nyu-York
Səlcuq bəy atasının ölümündən sonra, ona tabe olan tayfaların hərbi siyasi birliyini yaradıb Sırdərya sahilindən Cənd şəhərinə gəldi. Şəhərdə əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar. Səlcuqların Cəndə gəlmələri X əsrə ehtimal olunur. Bu hərbi-siyasi ittifaqa daxil olan oğuzlar səlcuqlar adlandılar, lakin oğuz yaqbusu şah Məlik səlcuqları Cənd şəhərindən çıxardı. Səlcuqların böyük bir hissəsi Zərəfşan vadisinə, Nuratin dağlarına çəkildi və bu yerdə məskunlaşdılar.[16] Səlcuq bəy yaqbunun onu öldürəcəyindən qorxaraq qəbiləsi, yaxın adamları ilə Yengikənd bölgəsindən ayrılaraq, ölkələrin birləşdiyi Cənd şəhərinə gəldi. Səlcuq bəy bu köçün yer darlığı və otlaq kifayətsizliyi olduğunu bildirdi.[17]
Səlcuqların ilk illərində, bu dövrdə ikisi türk olmaqla üç müsəlman dövləti mövcud idi. Bunlardan ilki şərq sərhədlərində Türk dövləti olan Qaraxanlılar idi. Digər türk dövləti isə indiki Əfqanıstan torpaqlarını əhatəyə almış Qəznəvilər idi. Qəznəvilər daha sonra, sərhədlərini genişləndirərək Şimali Hindistanı və Xorasanı ələ keçirdi. Mavəraünnəhr və Xorasanı əhatələyən üçüncü böyük dövlət Samanilər idi.[17]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövlətin yaranması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sivas şəhərinin Divriği mahalında olan Divriği böyük məscidi divarları üzərinə işlənmiş Səlcuq İmperiyası gerbi.
XI əsrin ortalarında Yaxın və Orta Şərqin tarixində mühüm bir hadisə baş verdi. Həmin dövrdə Böyük Səlcuq imperiyası yarandı. Səlcuqlar oğuz türklərinin Qınıq boyundan idilər. Bu tayfanın başçısı Dükak bəyin oğlu Səlcuq bəy idi. Sonradan bütün tayfa onun adı ilə Səlcuq türkləri adlanmağa başlandı. Oğuz Yabqu dövlətində sübaşı (ordu başçısı) vəzifəsində olan Səlcuq bəy Oğuz Yabqusu ilə aralarında olan narazılığa görə öz tərəfdarları ilə 960-cı ilə Seyhun çayının sahilində olan Cənt şəhərinə getdi. Səlcuq bəy İslam dinini qəbul etdi və Oğuz dövlətinə tabe olmaqdan imtina etdi.
Səlcuq bəy bu vaxt Mavəraənnəhrdəki Samanilər dövləti ilə ittifaqa girərək Qaraxanlılar dövlətinə qarşı mübarizə aparırdı. Samanilərin süqutundan sonra Səlcuq türkləri Qaraxanilərdən asılı vəziyyətə düşdülər. Sultan Mahmud Qəznəvi Mavərannəhri işğal etdikdən sonra səlcuqların başçılarından Mikayıl və İsraili həbs edərək səlcuq tayfalarını 1009-cu ildə Xorasan əyalətinə köçürtdü, lakin buna baxmayaraq Səlcuqun nəvələrindən Toğrul bəy, İbrahim Yınal, Çağrı bəy Davud, Musa Yaqubu Kolyan və başqaları səlcuqları öz bayraqları altında birləşdirərək mübarizəyə başladılar. Səlcuqlar Qəznəvi sultanı I Məsuddan fəaliyyət göstərmək üçün torpaq istədilər, lakin I Məsud bu xahişi rədd edərək onların üstünə qoşun göndərdi. Səlcuqlar əvvəlcə məğlub edildilər. Sonra səlcuqlar Məsudun Hindistana yürüşdə olmasından istifadə edərək Bəlx, Tus, Gürgan və Mərvi tutdular. Məsudun göndərdiyi 30 minlik ordunu məğlub edən səlcuqlar Xorasanın əsas şəhəri olan Nişapuru ələ keçirərək 1038-ci ildə Səlcuq dövlətinin yarandığını elan etdilər. Beləliklə, Yaxın və Orta Şərqdə ən güclü orta əsr feodal dövlətlərindən olan Böyük Səlcuq dövlətinin əsası qoyuldu. Böyük Səlcuq dövlətinin ilk sultanı I Toğrul (1038–1063), ilk paytaxtı isə Nişapur şəhəri oldu.
Səlcuq dövlətinin qurucusu Toğrul bəyin türbəsi, Rey

Səlcuq yürüşlərinin başlanması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xorasanın ən mühüm yerinin əldən çıxdığını görən sultan I Məsud 50 min nəfərlik qoşun və 300 döyüş fili ilə Xorasana doğru hərəkət etdi. Toğrul öz qoşununa geri çəkilmək əmri verdi. Sultan I Məsud onları təqib edərək çölə daxil oldu. Saysız-hesabsız vergilərdən cana doymuş əhali səlcuqilərə rəğbət bəsləyirdi. I Məsud əhalidən heç bir yardım almadığından, ərzaq, su və yem qıtlığı ilə üzləşdi. Mərv şəhərindən 10 fərsəng məsafədə yerləşən Dəndənəkən adlı yerdə 1040-cı il 23 may tarixində (bəzi mənbələrdə avqustun 26-da) səlcuqlarla qəznəvilər arasında qanlı Dəndənəkən döyüşü baş verdi. Sultan I Toğrulun böyük qardaşı Çağrı bəyin başçılıq etdiyi Səlcuq ordusu qəznəviləri darmadağın etdi. Bununla da səlcuqlar üçün İran və İraqa yol açılmış oldu. Mərv şəhərində keçirilən böyük qurultayda Şərqdə və Qərbdə yeni işğallara başlamaq qərara alındı. Qəznəvilər və Qaraxanlılarla toqquşmaqdansa, Xilafətin tənəzzülündən sonra siyası dağınıqlıq keçirən İran, Cənubi Qafqaz və Bizansa qarşı hücuma keçmək daha məqsədəuyğun sayıldı. 1043-cü ildə dövlətin paytaxtı Tehran yaxınlığındakı Rey şəhərinə köçürüldü. Səlcuq orduları buradan Həmədan, İsfahan, Gilan və Azərbaycana doğru yürüşə başladılar. 1038–1044-cü illərdə bütün Xorasan, 1043-cü ildə Xarəzm, 1042–1051-ci illərdə Qərbi İran səlcuqilərin əlinə keçdi. Kiçik Asiya, Suriya, Ön Qafqaz, bir sözlə, Türküstandan Aralıq dənizinə, Dərbənddən Fars körfəzinə qədər ərazilər ələ keçirildi. Sultan I Toğrul yeni yaratdığı dövləti Bağdad xəlifəsinin mənəvi nüfuzu ilə gücləndirmək məqsədilə 1055-ci ildə Bağdadı tutdu. Abbasilər səlcuq türklərindən asılı vəziyyətə düşərək, sultan I Toğrulu bütün "Şərqi və Qərbin hökmdarı" kimi tanımağa məcbur oldular. Sultan I Toğrul Bağdad səfərində olarkən onun qardaşı İbrahim Yınal və əmisi Qutalmış qiyam qaldırdılar. I Toğrul qardaşı oğlu Alp Arslanın köməyi ilə bu qiyamı yatırtdı. Səlcuq dövlətinin yaranmasında, möhkəmlənməsində və yeni ərazilər fəth edilməsində sultan I Toğrulun çox böyük tarixi rolu olmuşdur.
Səlcuqlu memarlığı Xərrəqan türbələri, Qəzvin

Səlcuq dövlətinin imperiyaya çevrilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sultan I Toğrulun vəfatından sonra hakimiyyətə qardaşı Çağrı bəyin oğlu Alp Arslan (1063–1072) gəldi. Onun məqsədi Anadoluya girmək idi. Əvvəlcə İran və Azərbaycandan keçərək Bizansla müttəfiq olan erməni, gürcü və abxaz hökmdarlarını darmadağın edib Tiflis, Ani, Qars şəhərlərini ələ keçirdi. Daha sonra Alp Arslan öz sərkərdələri Gümüş Tikin və Afşin bəyi Anadolu üzərinə göndərdi. Onlar Orta Anadoluya kimi irəlilədilər, Sivas, Qeysəriyyə (Kayseri) və Konya şəhərlərini ələ keçirdilər. 1070-ci ildə Alp Arslan güclü ordu ilə Misir üzərinə yürüş etdi. Daha sonra yenidən Anadoluya girən Alp Arslan Malazgird şəhərini asanlıqla tutdu, Urfa şəhərini mühasirəyə aldı, amma onu tuta bilmədi. Oradan Hələb üzərinə yeridi və bu zaman Bizans qoşunlarının Azərbaycan istiqamətində hücum xəbərini eşidərək geri döndü.
Səlcuqlu mədəniyyəti, Britaniya muzeyi
Bizans imperatoru Roman IV Diogen çox böyük ordu toplamış, bu orduya həmçinin Rumelidəki əslən türk olan uz və peçeneq tayfaları da daxil edilmişdi. Onun məqsədi elə də gizli deyildi. İmperator müsəlman ərazilərini ələ keçirərək xəlifəni taxtdan salıb yerinə katolikos təyin etmək istəyirdi. Sultan öz qoşunlarının bir hissəsini Suriyada qoyaraq kiçik bir ordu ilə geri döndü. Ona vaxt qazanmaq və ordu toplamaq lazım idi. Buna görə də Alp Arslan hörmətli adamlardan ibarət elçilər heyətini Bizans sarayına göndərərək öz barışıq şərtlərini təklif etdi, lakin Diogen onlara soyuq və saymazyana münasibət bəsləyərək etinasız lovğalıqla dedi:

İsfahanmı, yoxsa Həmədanmı daha yaxşıdır? Mən İsfahanda, atlarım isə Həmədanda qışlayacaqlar.

Türk elçisi isə cavabında deyir.

Atların Həmədanda qışlayacağı doğrudur. Sənə gəlincə isə, hələlik məlum deyil.

Düşmənin hücumunu gözləmək ölümə apara bilərdi. Ona görə Alp Arslan özü hücuma keçməyi qərara aldı. İki ordu Malazgird düzənliyində qarşılaşdı. Malazgird döyüşü 1071-ci il avqustun 26-da başlandı. Türk süvariləri hər tərəfdən hücuma keçdilər. Ancaq Bizans ordusunu yerindən tərpətmək mümkün olmadı. O zaman türklər döyüşə-döyüşə və pusqular quraraq geri çəkilməyə başladılar. Hava qaralarkən türk tayfaları olan uzlar və peçeneqlər qarşıdakı ordunun soydaşlarından ibarət olduğunu anlayıb səlcuqların tərəfinə keçdilər. Vəziyyəti belə görən imperator geri çəkilməyi əmr etdi. Alp Arslan fürsətdən istifadə edərək düşmənin üzərinə qəti hücuma keçdi. Pusqudakı əsgərlər də bizanslıların üstünə atıldılar. Bizans imperatoru yaralanaraq əsir düşdü, lakin Alp Arslan böyük bir nəciblik göstərərək onu bağışladı və azad etdi. Bu döyüş dünya tarixində böyük bir dönüş nöqtəsi oldu. Bu döyüşün nəticəsi olaraq Bizans hər il səlcuqlara vergi verməli, lazım olduqda hərbi yardım göstərməli, Şərqi Anadolunu bütünlüklə türklərə verməli idi. Malazgird döyüşündən sonra Səlcuq imperiyasının təsir dairəsi şərqda Qaşqardan Qərbdə Aralıq dənizinədək, şimalda Qafqazdan tutmuş cənubda Yəmənə qədər böyük bir ərazini əhatə edirdi. Abbasi xəlifəsi Alp Arslanı dinin təməli adlandırırdı.
Səlcuqlu dövründə oynanılan şahmat növü, Metropoliten muzeyi
1072-ci ildə Alp Arslan Orta Asiya istiqamətində hərbi yürüşə çıxdı. Bu yürüşlərin birində o bir qala komendantı tərəfindən ağır yaralanaraq öldürüldü. Onun oğlu I Məlikşahın dövründə (1072–1092) səlcuqların yeni ərazilər ələ keçirməsi prosesi başa çatdı. 4–5 il ərzində Konya və Ankara şəhərləri alındıqdan sonra boğazlara və Egey dənizinə qədər yerlər türklərin əlinə keçdi. Suriya da zəbt edildi. Bizansdan Antakya və Urfa şəhərləri, fatimilərdən Qüds şəhəri alındı. Atası kimi cəsur, uzaqgörən və qətiyyətli bir hökmdar olan I Məlikşahın hakimiyyəti illərində Səlcuq imperiyasının tərkibinə Orta Asiya, Suriya və Ərəbistan yarımadası daxil edildi. I Məlikşahın dövrü Səlcuq imperiyasının çiçəklənməsi dövrü idi. Dövlətin belə qüdrətli olmasında Alp Arslanın və I Məlikşahın vəziri olmuş görkəmli alim və siyasətçi Xacə Nizamülmülkün böyük rolu olmuşdur.[18] I Məlikşahın dövründə paytaxt Reydən İsfahana köçürüldü.
Oğuz türklərinin Anadoluda ilk məscidi Mənuçöhr camisi, Qars

İmperiyanın tənəzzülü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta əsrlərin başqa feodal imperiyaları kimi Böyük Səlcuq dövləti də çox yaşamadı. O zaman əmtəə-pul münasibətləri hələ başlıca iqtisadi əlaqə forması olmadığından, natural təsərrüfat hökm sürdüyündən Böyük Səlcuq imperiyasının əhatə etdiyi ərazilərin və xalqların vahid iqtisadi və siyasi mərkəz ətrafında sıx birləşməsi, qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlətə çevrilməsi qeyri-mümkün idi. Uğurlu müharibələr zamanı oğuz-səlcuq hərbi-siyasi birliyinə əsaslanan Səlcuq dövləti XI əsrdə işğallar ara verdikdə zəiflədi. Səlcuq sultanları öz əyanlarına bütöv vilayətləri, mahalları iqta olaraq bağışlayırdılar. Zaman keçdikcə onlar irsi hakimlərə çevrilir, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmirdilər. Mövcud olan qaydaya görə hər bir şahzadənin özünə xanədan tələb etmək hüququ var idi.
Səlcuqlu dövrünə aid karvansara Kirman ostanı, İran
Sultan I Məlikşah və Mizamülmülkün ölümündən sonra Səlcuq imperiyasında mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq cəhdləri gücləndi. Sultan Mahmud (1092–1094) və Börküyarığın (1094–1104) hakimiyyəti illərində dövlət tədricən tənəzzülə uğradı, ayrı-ayrı əmirlər arasında bölünmə təhlükəsi yarandı. Uzun sürən ara müharibələri və ismaililərin qiyamları dövləti zəiflədirdi. Buna görə də xaçlıların yürüşlərinin qarşısını almaq mümkün olmadı. Xaçlılar Suriyanı keçərək Qüdsü aldılar. Börküyarıqdan sonra hakimiyyətə II Məlikşah (1104–1105) gəlsə də, hakimiyyəti uzun sürmədi. Sultan Məhəmməd Təpər (1105–1117) mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirməyə çalışdı. İsmaililərə qarşı mübarizəyə başladı, Mosulu almış Anadolu Səlcuq sultanı I Qılınc Arslanı məğlub etdi, Suriyadakı xaçlılar üzərinə ordu göndərildi. Məhəmməd Təpər Səlcuq imperiyasının bütün ərazisi üzərində öz suverenliyini bərpa etsə də, sonuncu Səlcuq sultanı Səncər (1118–1157) zamanı dövlətin bütövlüyü yenidən pozuldu. Səncər Qəznə şəhərini qəznəvilərdən, Mavəraünnəhri qaraxanlılardan alsa da, qarakitayların Məvarünnəhrə hücumunun qarşısını ala bilmədi.[19] 1141-ci ildə Səmərqənd yaxınlığında məğlubiyyətə uğradı və bütün Məvarünnəhri itirdi. Bu uğursuzluq daxili qiyamlara səbəb oldu. Vergilərin çoxluğundan narazı olan oğuzlar üsyan etdilər. Səncər onlara qarşı döyüşdə məğlubiyyətə uğradı və əsir düşdü. Üç il əsirlikdə qaldıqdan sonra əsirlikdən qaçdı, lakin çox yaşamadı və 1157-ci ildə vəfat etdi. Sultan Səncərdən sonra Səlcuq imperiyası süquta uğradı. Onun ərazisində Kirman, Konya, Suriya, İraq Səlcuq sultanlıqları, Azərbaycan Atabəyləri, Kiçik Asiyada bir sıra əmirliklər yarandı.
Səlcuqlu dövründə tikilmiş Ələvilər məscidi, Həmədan

Mirası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səlcuq axınları ilə bağlı olaraq oğuz-türk tayfaları bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada başlıca etnik və siyasi qüvvəyə çevrildi. Bu amil Yaxın və Orta Şərqin bütün sonrakı taleyində mühüm rol oynadı. Avropa feodallarının Şərq torpaqlarına işğal məqsədilə təşkil etdikləri Xaç yürüşləri zamanı səlibçilərə sarsıdıcı zərbələr endirən səlcuq türkləri Yaxın və Orta Şərqin siyasi xəritəsinin Qərbi Avropanın xeyrinə dəyişməsinə imkan vermədilər. Səlcuq türklərinin Cənubi Qafqazda möhkəmlənməsi Bizansa arxalanaraq Azərbaycanın qərb torpaqlarını ələ keçirməyə çalışan erməni və gürcü feodallarının qəsbkarlıq planlarını puça çıxardı. Türklük və İslam amilləri Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda qəti olaraq möhkəmləndi. Səlcuqların həyata keçirdikləri sosial-iqtisadi tədbirlər Şərq ölkələrində, eləcə də dünya miqyasında inkişaf etmiş feodalizmə keçid üçün şərait yaratdı. Dövlətdə daxili iqtisadi əlaqələr zəif olsa da, hərbi-siyasi birlik, sultan və dövlət xadimlərinin şəxsi nüfuzu güclü idi. Səlcuqların hakimiyyəti dövründə iqtisadiyyat və sənətkarlıq inkişaf etmiş, şəhərlər böyümüş, feodal rentasında pul sisteminin rolu daha da artmışdır. Səlcuqların hərb sistemi öz üstünlüyü ilə qonşu dövlətlərdən fərqlənirdi. Səlcuq imperiyası dövründə türk xaqları yenidən öz əvvəlki qüdrətini bərpa etmiş, İslam dünyasının və İslam mədəniyyətinin inkişafının yeni mərhələsinə yol açmışdır.

Malazgird döyüşü

Səlcuqların əsas hədəfi Bizans idi. Bu dövrdə Bizansda hərc-mərclik idi. Imperatriçə Eydoksiya ölkəni idarə etməkdə çətinlik çəkirdi. O, türklərin hücumunun qarşısını ala biləcək bir şəxsə ərə gedəcəyini və taxt-tacı ona verəcəyini bildirdi. Bu təklifi qəbul edən sərkərdə Roman Diogen 1068-ci ildə Bizansın imperatoru elan edildi. O, imperiyanın bütün qüvvələrini səfərbərliyə aldı. Oğuz və peçeneqləri də orduya cəlb etdi. Avropa dövlətlərindən kömək istədi. O, çox böyük ordu ilə Ərzurum istiqamətində hücum etdi. Malazgird qalasını ələ keçirdi. Səlcuq qoşununun komandanı əmir Sunduk qəfil hücum edib Bizans qoşununu məğlub etdi, Bizansın zəfər nişanı olan «Böyük qızıl xaçı» hərbi qənimət kimi ələ keçirdi.
Sultan Alp Arslan vaxt qazanmaq məqsədilə sülh bağlamaq üçün Bizansa elçi göndərdi. Diogen sülh təklifini qəbul etmədi. Alp Arslan döyüşə hazırlaşdı. Döyüşdən qabaq o, qoşununa müraciətlə dedi: «Ey əsgərlər! Əgər şəhid olsam, bu bəyaz libas kəfənim olsun!». Malazgird vuruşması 1071-ci il avqustun 26-da başlandı. Bizans qoşununu yerindən tərpətmək mümkün olmadı, səlcuqlar döyüşə-döyüşə və pusqular qoyaraq geri çəkildilər. Bu zaman oğuz və peçeneqlər səlcuqların tərəfinə keçdilər. Səlcuqlar qalib gəldilər və imperator Diogeni əsir aldılar. Lakin sultan Diogeni bağışladı və onunla 50 il müddətinə sülh müqaviləsi bağladı. Müqaviləyə görə, Bizans hər il səlcuqlara vergi verməli, lazım gələndə hərbi yardım göstərməli idi. Şərqi Anadolu Səlcuqlara verildi.
Malazgird döyüşündən sonra erməni və gürcülərə havadarlıq edən Bizansın mövqeyi sarsıldı. Anadolunun - Kiçik Asiyanın fəthindən sonra Bizansın mövqeyi zəiflədi. Bağdad xəlifəsi Malazirddəki qələbə münasibətilə Alp Arslanı təbrik etdi, onu «Ərəb və Əcəm hökmdarı», «Müsəlmanların xilaskarı» və «İslamın nuru» adlandırdı.
1072-ci ildə Alp Arslan Mərkəzi Asiyaya hərbi yürüş zamanı qalabəyi tərəfindən öldürüldü. Onu oğlu I Məlikşah (1072-1092) əvəz etdi. I Məlikşah Konya, Ankara, Suriya, Urfa və Qüdsü tutdu. Səlcuqlar Aralıq və Qara dəniz sahillərinə çıxdı. I Məlikşahın hakimiyyət illərində Səlcuq imperiyası çiçəklənmə dövrü keçirdi. Görkəmli alim və dövlət xadimi Xacə Nizamülmülkün Səlcuq dövlətinin möhkəmlənməsində böyük xidməti oldu. I Məlikşah paytaxtı Reydən İsfahana köçürdü.

Səlcuqların sosial-iqtisadi tədbirləri

Səlcuq imperatorluğunda iqtisadiyyat yüksəlməyə başladı. Səlcuqlarda əsas torpaq mülkiyyət forması iqta idi. Hərbi xidmətə görə iqta verilirdi.
İqtadan gələn gəlir pulla hesablanırdı. I Məlikşah Azərbaycan, İraq və işğal etdiyi başqa ərazilərdə 46 min döyüşçüyə iqta paylamışdı.
Səlcuqlar dövründə yeni torpaq mülkiyyət forması olan uc torpaqları meydana gəlmişdi. Bu torpaqlar sərhəddə xidmət edən sərkərdələrə verilirdi. İqta, vəqf və mülk torpaqlarında kəndlilərin istismarının əsas forması icarədarlıq idi. Kəndlilərdən alınan əsas vergi uşr (onda bir) idi. Müsəlman olmayanlardan can vergisi alınırdı. Kəndlilər mükəlləfiyyətlər də (yol çəkmək, qala tikmək və s.) yerinə yetirirdilər.
Səlcuq imperiyasında ticarətin inkişafına xüsusi diqqət verildi. Ticarət yollarında əmin-amanlıq yaradılır, karvan yollarının , təhlükəsizliyi təmin olunur, vahid ölçü, çəki və pul sistemi tətbiq edilirdi. Beynəlxalq ticarəti inkişaf etdirmək üçün I Məlikşah 1087-ci ildə bəzi ticarət rüsumlarını ləğv etdi. Natural təsərrüfatın hökmranlığı ayrı-ayrı regionlar arasında əlaqələrin zəifliyi, möhkəm mərkəzləşmiş dövlətin yaranmasına imkan vermədi. Nə qədər ki, işğallar genişlənirdi, Səlcuq dövləti də, qüvvətlənirdi. Hərbi işğallar ara verdikdən sonra XI əsrdə Səlcuq dövləti zəifləməyə başladı. Səlcuq sultanlarının geniş torpaq sahələri verdiyi sərkərdələr, əyanlar, iqta sahibləri zaman keçdikcə iri hakimlərə çevrilir, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmirdilər. Sultan Mahmud (1092-1094) və sultan Borküyanğın (1094-1104) hakimiyyəti illərində imperiyanın zəifləyib dağılması prosesi daha da gücləndi. Buna görə səlibçilərin qarşısını almaq mümkün olmadı. II Məlikşahın (1104-1105) hakimiyyəti qısa oldu. Sultan Məhəmməd Təpər (1105-1117) mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətməyə çalışdı. O, imperiyanın bütün ərazisində öz hakimiyyətini bərpa etsə də, sonuncu Böyük Səlcuq hökmdarı Sultan Səncərin (1117-1157) dövründə dövlətin ərazi bütövlüyü pozuldu. Səncər Qəznə şəhərini qəznəvilərdən, Mavəraənnəhri qaraxanilərdən alsa da, qarakitayların Mavəraənnəhrə hücumlarını dəf edə bilmədi və 1141-ci ildə məğlub olub. Mavəraənnəhri itirdi. Vergilərin çoxluğundan narazı olan oğuzlar üsyan qaldırdılar və Səncəri əsir aldılar. O, üç il əsirlikdə qaldıqdan sonra qaçdı. Səncər 1157-ci ildə öldü. Ondan sonra Böyük Səlcuq imperatorluğu dağıldı, onun ərazisində Kirman, Konya, Suriya, Iraq Səlcuq sultanlığı, Azərbaycan Atabəylikləri, Kiçik Asiyada bir sıra əmirliklər yarandı. Səlcuq imperiyasının parçalanmasının əsas səbəbi natural təsərrüfatın hökmranlığı, əyalət hakimlərinin güclənməsi, xalqların azadlıq mübarizəsi idi. Səlcuq imperiyası və ondan sonrakı dövrdə türklər Yaxın və Orta Şərqdə əsas etnik-siyasi amilə çevrildi. İslam mədəniyyətinin inkişafında türklərin rolu yüksəlməyə başladı.