BİTCOİN VE DİĞER BORSALARIN İŞLEYİŞİ

         Borsa ve Bitcoin
    2008 yılında bütün dünya ülkelerini sarsan kriz sonrasında 2009 yılında ödeme, bankacılık ve teknolojik sistemin gelişmesi sonucunda yeni dönem para olarak nitelendirilen kripto para birimleri ortaya çıkmıştır. Kripto para kavramı, Yunanca ‘kripto’ ve ‘para birimi’ kelimelerinin birleşmesinden oluşan ve metin anlamına gelen ‘cryptocurrency’ den gelmektedir. 1982 yılında bilgisayar bilimcisi ve kriptograf olan David Chaum tarafından yayınlanan makalede ilk defa kripto para birimi teriminden bahsedilmiştir (Sherman vd., 2019:73). Kripto para sanal para türüdür ve bir bütün olarak bakılması zor olsa da geleneksel para biriminden farklı olarak bazı temek özelliklere sahiptir. Kripto para birimleri günümüzde kullanılan paradan farklı olarak fiziksel bir yapıya sahip değildir ve insanların finansal işlemlerini izleyen elektronik muhasebe sistemleri olarak düşünülmektedir (Crosby vd., 2016:9). Kripto para birimlerinin merkezi otoriteye sahip olmaması, işlemler sırasında sağladığı fırsatlar, düşük işlem maliyetleri, açık kaynaklı kodlama ve anonimliği sayesinde özgür şekilde günün istenilen saatinde ve yerinde işlemlerin yapılabilmesi açısında günümüzde geniş şekilde kullanılmaktadır (Vejačka, 2014:77). Ayrıca kripto para birimleri ile bir taraftan diğer tarafa yapılan transferler sırasında kişisel bilgilerin görünmemesi, işlemlerin takip edilmemesi ve uluslararası bir düzenlenmeye tabii tutulmadığı için birçok yasadışı faaliyetlerde (kara para aklama, vergi kaçakçılığı, terörist grupları finans etme ve uyuşturucu ticareti) kullanılmaktadır (Nica, 2017:24). Yeni ödeme sistemi olan kripto para birimleri ile ilgili ülkeler tarafından yasal düzenlemelerin getirilmesi sayesinde insanların güvenleri artacak ve yatırım portföyü çeşitlendirilmesinde öncülük edecektir.
        Kripto para birimlerinin elde edilmesi için oluşturulan bazı yöntemler vardır. İlk olarak kişisel bilgisayarlarda gerekli uygulamalar sayesinde madencilik adı verilen yöntem ile kripto para üretmektir. Bu yöntem ile kripto para birimlerine sahip olmak isteyen çok kişi olduğundan ve bu para birimleri belirli bir arzı olduğu için üretim zaman geçtikçe masraflı ve kripto paralardan elde edilen gelir düşecektir. Diğer taraftan günümüzde geniş şekilde kullanılan ve belirli şartlar esasında faaliyet gösteren kripto para borsaları sayesinde kullanıcılar kripto para birimlerine sahip olabilirler.
        Kripto para borsalarında takas, kişiden kişiye transfer ve madencilik işlemlerin yapılması için kullanıcılar özel ve genel anahtarlardan oluşan dijital cüzdana sahip olmaları gerekir (Hellani vd., 2018:4). Dijital cüzdanlar Bitcoin ve diğer kripto para birimlerinin alınması, satılması ve depolanması işlemleri izin veren yazılım uygulamasıdır (Berentsen & Schar, 2018:8). Bu cüzdanların özel ve genel anahtarlarının unutulması ve çalınması sahip olunan kripto paralara erişilmemesi ve çalınmasıyla sonuçlanmaktadır.



                                                Yükselen Piyasa Ekonomisi
        “Yükselen piyasa ekonomileri” terimi, ilk defa 1981 yılında, kişilerin elinde tuttukları para, döviz, altın ve bu kimi araçlar için yatırım yeri düşünen Uluslararası Finans Kurumu`nun (International Finance Corporation- IFC) bir ekonomist olan Antoine Van Agtmael tarafından kullanılmıştır (Meyer & Grosse, 2018:4). Yükselen piyasa ekonomilerinin evrensel olarak kabul edilmiş bir tanımı yoktur ve tüm tanımların üç ortak noktası vardır. İlk olarak, Kişi başı GSYİH miktarı, ikincisi GSYİH büyümesi ile ekonomik gelişme hızı arasındaki ilişki ve son olarak gelişmekte olan ekonomilerde piyasa yönetişimidir. Birinci ve ikinci özelliği dikkate alarak bir tanım yapmak daha kolay hesaplanmaktadır.

                                Veri Seti ve Ampirik
          Model Çalışmada Bitcoin fiyatı ile Yükselen Piyasa Ekonomilerinin borsaları arasında ilişki incelenmiştir. Çalışmaya IMF sınıflandırılmasına uygun olarak seçilen 22 Yükselen Ekonomileri dahil edilmiştir. Analizde 03/2012 – 10/2021 dönemlerini kapsayan 2552 gözlemden oluşan aylık veriler kullanılmıştır. Bitcoin piyasaya 2012 yılında girdiği için zaman periyodu bu tarih üzerinden başlatılmıştır. Çalışmada sonuçların daha açıklayıcı olması ve enflasyon verilerinin aylık ve yıllık olarak yayınlanmasını göz önünde bulundurarak çalışmada aylık tercih edilmiştir. Aynı zamanda değişkenler arasında uyumluluğun sağlanılması için aylık veriler tercih edilmiştir. Çalışmada kullanılan değişkenler ile ilgili bilgiler aşığıda verilmiştir.
       Tablo:1
BTC :         Bitcoin`in Fiyatı https://tr.investing.com/ internet sitesi
BE:              Seçilen Borsa Endekslerinin Fiyatı Dünya Bankası
DK :            Ülkelerin Döviz Kuru https://tr.investing.com/ internet sitesi
ENF:           Ülkelerin Tüketici Fiyat Endeks Değeri 100 https://tradingeconomics.com/ internet sitesi
PF:              Brent Petrolün Fiyat https://tr.investing.com/ internet sitesi


                            Yöntem:
         Çalışmada ilk olarak modelin homojen yoksa heterojen olması test edilerek buna uygun birim kök testi seçilecektir. Birim kök testinden sonra eş bütünleşme katsayıları tahmin edilecektir. Modelde eş bütünleşme katsayıları ortaya çıkarsa uzun dönem eş bütünleşme katsayıları panel bazında ve ülke bazında incelecektir. Son olarak da modelde değişkenler arasında nedensellik ilişkisinin varlığı test edilecektir. Çalışmada analizlerin yapılması için Eviews 12, Stata 16 ve Gauss 16 paket programları kullanılmıştır.


                           Yatay Kesit Bağımlılığının Testi
          Yatay kesit bağımlılığı panel veri modelini oluşturan ülkelerden herhangi birinde meydana gelen şokların diğer ülkeleri de aynı derecede etkilemesini ifade eder (Tarı, Koç, Abasız: 411). Yatay kesit bağımlılığını dikkate almadan uygulanan birim kök, eş bütünleşme ve neden- Namık MAMEDOV, Selçuk KOÇ 44 sellik testleri gerçeği ifade etmeyen ve tutarsız sonuçların elde olmasına yol açacaktır (Mercan, 2014:235). Birimler arasında korelasyon test etmeden önce modeli oluşturan zaman boyutunu ve kesit boyutunu belirlemek gerekir. Yatay kesit bağımlılığının test edilmesi için, Breusch Pagan (1980) LM, Pesaran (2004) CD, Pesaran Ullah, Yamagata (2008) LMadj, Friedman (1937), Frees (1995), Sarafidis vd. (2009) ve Baltagi vd. (2011) testleri geliştirilmiştir (Tatoğlu, 2017:315). Çalışmada zaman boyutu kesit boyutundan büyük olduğundan Breusch-Pagan (1980) LM Testi, Pesaran, Ullah, Yamagata (2008) LMadj ve Pesaran (2004) CD yatay kesit bağımlılığı testleri kullanılmıştır.
                                                 KAYNAKÇA
Baek, C. & Elbeck, M. (2014). Bitcoins as an investment or speculative vehicle? A first look. Applied Economics Letters, 22(1), 30-34. Başaran, A. (2017). John Kenneth Galbraıth’in iktisat anlayışı ve yeni sanayi devleti. İş ve Hayat Dergisi, 3(6), 9- 26.